Nerv to ʻ qimasi gistologiyasi

---

Nerv to

ʻ

qimasi  

 gistologiyasi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

     Nerv sistemasi tuzilishi 

Nerv toʻqimasi ikki xil tipik hujayralardan tuzilgan: neeyron va neyrogliya. Neyron yoki nerv 

hujayrasi nerv sistemasining funksional birligidir. U hujayra tanasi (yadro joylashgan) va undan 

tarqalgan oʻsimtalardan iborat. Nerv hujayralari impulslarni qabul qilish va ularni boshqa 

hujayralarga oʻtkazish uchun ixtisoslashgan. Neyronlar orasida joylashgan maxsus tuzilmalar – 

sinapslar boʻlib, bir hujayradagi impulsni boshqasiga oʻtkazish vazifasini bajaradi. Glial 

hujayralar neyronlarga yaqin joylashadi ammo ularda impuls oʻtkazish xususiyati yoʻq. 

Markaziy nerv sistemasida toʻrt xil neyrogliya uchraydi. Ular oligodendrotsitlar, astrotsitlar, 

mikrogliya va ependimal hujayralardir. Birgalikda bu hujayralar markaziy neyrogliya deyiladi. 

Periferik nerv sistemasidagi gliyal hujayralar periferik neyrogliya deyiladi. Ularga Shvann 

hujayralari, yoʻldosh hujayralar va boshqalar kiradi. Shvann hujayralari nerv tolalarini qoplab 

oladi. Periferik nerv sistemasining gangliyalarida joylashgan neyrogliya yoʻldosh hujayralar 

deyiladi. Ular gangliyadagi nerv hujayralari tanasini qoplab olib Shvann hujayralari kabi vazifa 

bajaradi. Gangliyalardagi oziqlantiruvchi kanal atrofida boʻladigan neyrogliya enterik neyroglial 

hujayralar deyiladi. Ular morfologik va funksiyonal jihatdan markaziy neyrogliyalarga 

oʻxshashdir. Neyroglial hujayralarning vazifalari quyidagilar: 

•

 

Neyronlar uchun fizik tayanch (himoya); 

•

 

Nerv tanasi va oʻsiqlari uchun izolyatsiya (impulsni tez oʻtkazish uchun); 

•

 

Nerv jarohatining tuzalishida; 

•

 

Markaziy nerv sistemasi ichki muhit suyuqliklarini regulyatsiya qilish; 

•

 

Sinaptik boʻshliqdan neyromediatorlarni tozalash; va 

•

 

Nerv sistemasi neyronlari bilan qon tomirlar orasida metabolizmni taʼminlash. 

Nerv tizimida neyron va neyrogliyadan tashqari juda koʻp qon tomirlari ham mavjud. Qon 

tomirlari nerv hujayralaridan bazal membrana va bieiktiruvchi toʻqima orqali ajralib turadi. 

Markaziy nerv sistemasi gematoensefalik toʻsiq bilan ajralgan boʻlib, unda faqat baʼzi 

moddalargina oʻta oladi.  

Nerv sistemasi tashqi taʼsirga tezkorlik bilan javob qaytaradi. Umurtqasiz hayvonlarda nerv 

sistemasi sodda neyroeffektor xususiyatga ega. Ularda faqat retseptor-effektor refleks zanjirlari 

tashqi stimulga javob beradi. Umurtqali hayvonlar va odamda markaziy nerv sistemasi tashqi 

taʼsirga effektor hujayralar orqali javob beradi. Avtonom nerv sistemasi ichki organlar 

funksiyasini boshqaradi. Ichki organlarda avtonom nerv sistemasiga javob beradigan effektor 

hujayralar quyidagilardir: 

▪

 

Silliq mushaklar. Qon tomir, ichak, oʻt qopi va siydik pufagidagi silliq mushaklar ularni 

kengaytirib yoki toraytirib vazifa bajaradi. 

▪

 

Yurakdagi oʻtkazuvchi hujayralari (Purkinye tolalari). Purkinye tolalaridagi 

depolyarizatsiya koʻrsatkichi yurak mushaklarining qisqarish sonini boshqaradi va bu 

avtonom nerv sisteasi tomonidan oʻzgartirilishi mumkin. 

▪

 

Bez epiteliysi. Avtonom nerv sistemasi bu epiteliylarda sekretsiya sintezlanishini, uning 

toʻplanishi va ajralishini boshqaradi.  

Neyron. 

---

Odam nerv sistemasi 10 mlndan ortiq 

neyronlardan tuzilgan. Neyronlar shakl va 

oʻlcham jihatdan turlicha boʻlsa-da, 3 ta 

umumiy kategoriyaga ajratiladi. 

▪

 

Sezuvchi (sensor) neyronlar retseptorlardan 

impulsni MNSga yetkazadi. Bu neyronlarning 

oʻsiqlari somatik va vitseral afferent tolalardan 

iborat. Somatik afferent tolalar teridan ogʻriq, 

harorat, teginish va bosim kabi sezgilarni 

qabul qiladi va oʻtkazadi. Bundan tashqari 

ichki organlardan (mushak, togʻay va 

boʻgʻimlar) ogʻriq va propriseptiv sezgilarni 

ham qabul qiladi. Vitseral afferent tolalar ichki 

organlar, shilliq qavatlar, bezlar va qon-

tomirlardan ogʻriq va boshqa sezgilarni qabul 

qiladi.  

▪

 

Harakatlantiruvchi (motor) neyronlar 

impulsni markaziy nerv sistemasidan effektor 

hujayralarga yetkazadi. Ular ham somatik va 

vitseral efferent neyronlarga boʻlinadi. 

Somatik efferent tolalar ixtiyorga bogʻliq 

impulslarni mushaklarga joʻnatadi. Vitseral efferent neyronlar ixtiyorga bogʻliq 

boʻlmagan impulslarni silliq mushaklar, yurakning oʻtkazuvchi qismi hujayralari va 

bezlarga uzatadi.  

▪

 

Interneyronlar sensor va motor neyronlar orasidagi aloqani va integratsiyani taʼminlaydi. 

Nerv sistemasidagi 99.9% neyronlar mana shu integratsiya qiluvchi neyronlarga kiradi. 

Neyronlarning funksional komponentlariga hujayra tanasi, akson, dendritlar va sinaptik oxirlar 

kiradi. Hujayra tanasida yadro va hujayraning boshqa organoidlari joylashgan boʻladi. Aksariyat 

neyronlarda bitta akson boʻladi. Akson odatda uzun boʻlib, hujayra tanasidagi impulsni maxsus 

sinaptik oxirga eltadi. Sinaps boshqa neyron yoki effektor hujayra bilan aloqani taʼminlaydi. 

Neyronda juda koʻp dendritlar boʻladi. Dendritlar kalta va impulslarni qabul qilish vazifasini 

bajaradi. Neyronlar oʻzidan chiqaradigan oʻsiqlar soniga koʻra quyidagilarga boʻlinadi: 

•

 

Multipolyar neyronlarda bir akson va ikki yoki undan ortiq dendrit boʻladi. 

Motoneyronlar va interneyronlar mana shu tipga mansub.  

•

 

Bipolyar neyronlarda bitta akson va bitta dendrit boʻladi. Bu tipdagi neyronlar kam 

uchraydi. Koʻpincha maxsus sezgilarni (taʼm, hid, eshitish, koʻrish va muvozanat) qabul 

qilishda ishtirok etadi. Bipolyar neyronlar koʻz shox pardasida va VIII bosh miya 

nervining gangliyasida uchraydi.  

•

 

Psevdounipolyar (unipolyar) nayronlarda faqat bitta oʻsiq boʻladi. Bu akson hujayra 

tanasiga yaqin joyda ikkiga jaraladi. Bitta tola MNS tomon, ikkinchisi periferiyaga 

tarqaladi. Ikkita tola birgalikda oʻtkazuvchi tizimni hosil qiladi. Aksariyat 

psevdoyunipolyar nayronlarning tanasi orqa miya nervi orqa shoxidagi gangliya va bosh 

miya nervlari gangliyalarida joylashgan.  

 

---

Hujayra tanasi 

Neyron tanasida yirik euxromatik 

yadro, koʻp miqdorda donador 

endoplazmatik toʻr va ribosomalar 

joylashgan. Yorugʻlik mikroskopida 

ribosomalar Nissl tanalari degan 

kichik tanachalar koʻrinishida 

koʻrinadi. Nissl tanalari, erkin 

ribosomalar va Golji apparati baʼzan 

dendritlar tomonga ham tarqaladi, 

lekin aksonda boʻlmaydi. Neyron 

tanasi va aksonni tutashtirib 

turuvchi qism kengaygan boʻlib, 

unga akson doʻngchasi deyiladi. 

Akson doʻngchasidan uni akson 

yoki dendrit ekanligi farqlanadi. 

Neyronlar boʻlinmaydi, ammo 

miyaning baʻzi qismlarida neyronal 

asos hujayralar boʻlib, ular 

shikastlangan nerv hujayralarini 

qayta tiklashi mumkin. Neyronlar 

boʻlinmasada ularning oʻsimtalari 

oʻsishi mumkin. Hujayra tanasida 

sintezlangan turli xil molekulalar uzoq masofaga aksonal transport orqali yetkaziladi. Hid bilish 

piyozchasi va gippokampning tishli egatida neyronal asos hujayralar boʻlib, ular boʻlinadi va 

yangi neyronlar hosil qiladi. Bu hujayralar koʻp miqdorda oraliq filament boʻlgan nestin ishlab 

chiqarishi bilan xarakterlanadi. Neyronal asos hujayralari shikastlangan joyga migratsiya qilishi 

va oʻsha yerda yangi neyronlar hosil qilishi hayvonlarda oʻtkazilgan tajribalarda tasdiqlangan. 

Bu kabi kashfiyotlar neyrodegenerativ kasalliklar boʻlgan Alsgeymer va Parkinsonni davolash 

uchun zarur terapevtik strategiyalarga yoʻl ochishi mumkin.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Dendritlar va aksonlar 

Dendritlar neyronlar yoki tashqi muhitdan stimul qabul qiluvchi retseptorlarga ega boʻlgan 

oʻsiqlardir. Dendritlar hujayra tanasiga yaqin joylashadi va aksonlarga nisbatan diametri katta. 

Ular borgan sari ingichkalashadi, miyelinsiz va shoxlangan (dendritik daraxt) boʻladi. Akson 

impulsni boshqa neyronga yoki effektor hujayraga oʻtkazadi. Har bitta neyronda bitta juda uzun 

akson boʻladi. Akson akson doʻngchasidan chiqadi. Baʻzi katta akson terminallarida lokal oqsil 

sintezi kechadi va bu hujayraviy xotira jarayonlarida ishtirok etishi mumkin.  

Sinapslar 

Neyronlar oʻzaro va boshqa effektor hujayralar bilan sinapslar orqali aloqa qiladi. Neyronlar 

orasidagi sinapslar morfologik jihatdan quyidagi guruhlarga ajratiladi: 

•

 

Aksodendritik. Bunday sinaps akson va dendrit orasida boʻladi. MNSdagi aksodendritik 

sinapslarda aktin filamentli dendritik oʻsiqlar boʻladi. Ularning vazifasi uzoq muddatli 

xotira va oʻrganish bilan bogʻliq.  

•

 

Aksosomatik. Bu sinapslar akson va neyron tanasi oʻrtasida boʻladi. 

---

•

 

Aksoaksonal. Bu sinapslar aksonlar oʻrtasida boʻladi. 

 

Sinapslar kimyoviy yoki elektrik 

guruhlarga ajratiladi.  

Elektr sinapslar umurtqasiz hayvonlarda 

koʻp uchraydi. Bu sinapslar tirqishli 

bogʻlanmalar orqali ulangan boʻlib, 

ionlarni toʻgʻridan toʻgʻri oʻtkazadi. 

Yurak va silliq mushaklar bunga misol 

boʻladi.  

Kimyoviy sinapslarda impulsni keyingi 

nervga oʻtkazish kimyoviy moddalar 

(neyromediator) tomonidan amalga 

oshiriladi. Impulsni keltiradigan akson 

oxiridagi kengaygan membrana presinaptik membrana deyiladi. Qabul qiluvchi qism esa 

postsinaptik membrana deyiladi. Presinaptik va postsinaptik membrana orasida tor tiqish boʻlib 

sinaptik boʻshliq deyiladi. Presinaptik tugmada sinaptik pufakchalar boʻlib, ularda 

neyromediatorlar saqlanadi. Pufakchalar oʻlchami 30-100 nm oraligʻida boʻlib membrana bilan 

oʻralgan. SNARE (ing. Soluble NSF attachment retseptorlar) deb nomlangan oqsillar oilasi bu 

pufaklardagi mediatorlarni sinaptik boʻshliqqa ajratishda yordam beradi. Aynan v-SNARE (v-

vesicle) va t-SNARE (target-membrane) bu jarayonda ishtirok etadi. Yana bir pufakka 

bogʻlangan oqsil sinaptotagmin 1 ham bu jarayonda muhim. Nerv oxirlarida shuningdek silliq 

endoplazmatik toʻrlar va mitoxondriyalar bor. Sinaptik boʻshliq 20-30 nm boʻlib, presinaptik va 

postsinaptik membranalar oraligʻida joylashadi. Postsinaptik membranada neyromediatorlar 

taʻsir etadigan retseptorlar joylashadi.  

Sinaptik transmissiya 

Voltaj-darvozali Ca

2+

 kanallari presinaptik membranadan neyromediatorlar ajralishini 

boshqaradi. Harakat potensiali sinaptik tugmaga etib kelganda voltaj-darvozali Ca

2+

 kanallari 

ochiladi va sinaptik tugma ichiga Ca

2+ 

kiradi. Ca

2+ 

pufaklardan neyromediator ajralishiga sabab 

boʻladi. Neyromediatorlar postsinaptik membranadagi ligand-darvozali kanallar yoki G-oqsili 

birikkan retseptorga bogʻlanadi. Ligand darvozali kanalga mediatorning bogʻlanishi kanal 

teshigini ochadi va undan ionlar kirishi boshlanadi. Kana qanday zaryadli ionni oʻtkazishiga 

qarab hujayrada turli xil javob shakllanadi. Baʻzi aminokislotalar yoki aminomediatorlar G-oqsili 

birikkan retseptorga bogʻlanishi va unga uzoq muddatli va xilma xil oʻzgarishlar olib kelishi 

mumkin. G-oqsilining faollashuvi hujayrada ikkinchi messenjerlar sintezini boshlaydi. 

Neyromediatorlar postsinaptik membranaga qoʻzgʻatuvchi yoki tormozlovchi taʼsir koʻrsatadi. 

Qoʻzgʻatuvchi sinapslarda neyromediator (atsetilxolin, glutamin, seratonin) ligand-darvozali Na

+

 

kanallarini ochadi. Natijada hujayra ichi musbatlashib, hujayra depolyarizatsiyaga uhraydi – 

harakat potensiali hosil boʻladi. Ingibirlovchi sinapslarda neyromediator (gamma-aminobutil 

kislota, glitsin) ligand-darvozali Cl

–

 kanallarini ochadi. Xlorning hujayraga kirishi uni yanada 

manfiylab, giperpolyarizatsiyaga uchratadi.  

 

 

 

---

Neyromediatorlar 

Neyromediatorlar qaysi turdagi retseptorga taʼsir qilishga qarab ikki xil: ionotrop va metabotrop 

boʻladi. Ionotrop retseptorlar ligand-darvozali ion kanallaridir. Metabotropik retseptorlar esa G-

oqsiliga birikkan retseptor hisoblanadi.  

•

 

Atsetilxolin (ACh). Ach aksonlar orasida, akson va skelet mushaklari orasida 

neyromediator vazifasini oʻtaydi. Shuningdek u avtonom nerv sistemasida ham asosiy 

mediatorlardan biridir. AChdan foydalanadigan neyronlar xolinergik neyronlar deb 

yuritiladi. Xolinergik retseptorlar metabotropik (muskarinik) va ionotropik (nikotinik) 

turlarga boʻladi. Yurakdagi muskarinik retseptorlar K

+ 

kanallariga ulangan G-oqsiliga 

birikkan retseptorga misol boʻladi. Kaliy kanallarining ochilishi yurak mushaklarini 

giperpolyarizatsiyaga uchratadi va yurakning ritmik qisqarish soni kamayadi. Bunga 

qarama qarshi tarzda skelet mushaklarida parasimpatik tolalar ajratgan ACh ligand-

darvozali Na

+

 kanallarini ochadi va bu depolyarizatsiya chaqiradi. Natijada skelet 

mushagi qisqaradi. Janubiy Amerikada oʻsadigan va kamon oʻqini zaharlashda 

qoʻllaniladigan kurare nikotinik ACh retseptorini bloklab mushak falajiga olib keladi. 

Atropin muskarinik ACh retseptorlarini bloklaydi. 

•

 

Katexolaminlar (norepinefrin, epinefrin va dopamin). Hamma katexolaminlar tirozin 

aminokislatasidan bir nechta reaksiyalar natijasida sintezlanadi. Katexolaminlar markaziy 

nerv sistemasining harakat, kayfiyat va diqqat regulyatsiyaarida ishtirok etadi. Adrenalin 

yana “ur yoki sur” vaziyatiga nisbatan ham buyrakusti bezidan ajraladi.  

•

 

Serotonin yoki 5-gidroksitriptamin (5-HT). Serotonin MNS va enterik nerv sistemasida 

neyromediator vazifasini oʻtaydi. Oxirgi tadqiqolar serotonin embrionda asimmetrik 

oʻng-chap rivojlanishda muhim ekanligini koʻrsatdi.  

•

 

Γ- aminobutirat (GABA), glutamat (GLU), aspartat (ASP) va glitsin (GLY) asosan 

MNSda neyromediator vazifasini bajaradi.  

•

 

Azot (2)-oksidi – NO erkin radikal xususiyatiga ega gaz modda boʻlib, neyromediator 

vazifasini ham bajaradi. Kam konsentratsiyalarda NO nerv impulslarini bir neyrondan 

boshqasiga tashiydi. Boshqa neyromediatorlardan farqli ravishda u akson terminalida 

sintezlanadi va darhol foydalaniladi. Qoʻzgʻatuvchi neyromediator GLU NO sintazani 

aktivlab NO sintezini oshiradi. NO guanil siklazani aktivlaydi natijada sGMF oshadi. 

sGMF G-oqsili sinteziga taʼsir etib, harakat potensiali shakllanishi va boshqarilishida 

ishtirok etadi. 

•

 

Kichik peptidlar. Substansiya P, gipotalamik rilizing gormon, endogen opioid peptidlar 

(β-endorfin, enkefalin, dinorfin), vazoaktivintestinal peptid, xolesistokinin va neyrotenzin 

shunday peptidlardir.  

Sinaptik boʻshliqqa ajralgan neyromediatorlarning ortiqcha qismi parchalab yuboriladi yoki 

qayta soʻriladi. 80% neyromediator presinaptik membranaga qaytib soʻriladi. Masalan 

katexolaminlar Na

+

 ga bogʻliq tashuvchi orqali soʻrib olinadi. Amfetamin va kokain kabi dorilar 

neyromediator qayta soʻrilishini bloklaydi va uning postsinaptik membranadagi taʼsirini oshiradi. 

Qayta soʻrilgan katexolaminlarning bir qismi sinaptik pufaklarga qayta joylanadi. Qolganlari esa 

katexol O-metiltransferaza (COMT) yoki mitoxondriya tashqi membranasidaga monoamin 

oksidaza (MAO) tomonidan parchalanadi. Klinik depressiyani davolashda MAO ingibitorlaridan 

foydalaniladi yana selektiv COMT ingibitorlari ham ishlab chiqarilgan. Sinaptik boʻshliqda 

qolgan neyromediatorning qolgan 20%i postsinaptik membranadagi fermentlar tomonidan 

parchalab yuboriladi. Masalan, atsetilxolinesteraza (AChE) AChni xolin va atsetil kislotaga 

parchalab tashlaydi. Xolin presinaptik tugmaga qayta foydalanish uchun soʻriladi. AChE nerv 

---

agentlari va pestitsidlar koʻrinishida ishlatiladi. AChE ingibitorlari miasteniya gravis, 

degenerativ neyromotor kasalliklar va glaukomani davolashda ishlatiladi. 

Aksonal transport sistemasi 

Oqsil va boshqa moddalar sintezi neyron tanasida amalga oshganligi sababli kerakli moddalar 

akson va dendritlarga tashilishi kerak. Aksonal transport ikki tomonlama amalga oshiriladi. 

Anterograd transport nerv tanasidan periferiyaga modda tashiydi. Kinezin ATFdan 

foydalanadigan mikronaychaga bogʻlangan motor oqsildir. Retrograd transport periferiyadan 

hujayra tanasi tomon modda tashiydi. Bunda esa kinezinga oʻxshash dinein oqsili ishtirok etadi. 

Transport sistemasi tashish tezligiga koʻra quyidagi guruhlarga ajratiladi. Sekin transport 

sistemasida moddalar faqat hujayra tanasidan akson terminali tomon 0.2-4 mm/kun tezlikda 

tashiladi. Bu usulda tubulin oqsili, aktin molekulasi va neyrofilamentni shakllantiradigan 

struktural elementlar tashiladi. Tez transport sistemasida moddalar ham anterograd va retrograd 

usulda 20-400 mm/kun tezlikda tashiladi. Tez transportda membrana bilan oʻralgan ET 

komponentlari, sinaptik pufaklar, mitoxondriyalar hamda uglevod, aminokislotalar, nukleotidlar, 

kalsiy va baʻzi neyromediatorlar tashiladi. Dendritlarda ham akson kabi transport mexanizmi 

ishlaydi. 

Nerv sistemasining tayanch hujayralar sistemasi: neyroglia. 

PNSda tayanch hujayralar periferik neyroglia, MNSda markaziy neyrogliya deb nomlanadi. 

Periferik neyroglial hujayralarga Shvann hujayralari, yoʻldosh hujayralar va boshqalar misol 

boʻladi. Motor oxirlar bilan aloqador neyroglia terminal neyroglia (teloglia), gangliyalarda 

joylashgan neyroglia enterik neyroglia va toʻr pardadagi neyroglia Myuller hujayralari deb 

yuritiladi. 

Shvann hujayralari va miyelin qobiq. 

Shvann hujayralarining eng asosiy vazifasi periferik nerv sistemasida miyelinli va miyelinsiz 

tolalarga tayanch vazifasini oʻtash. U akson tolasini oʻrab izolyatsiya vazifasini bajaradi. Shvann 

hujayralari yana jarohatlangan toʻqima qoldiqlarini tozalaydi va akson qayta oʻsishi uchun 

sharoit yaratadi. Ranvier tugunlari akson miyelin qobigʻini segmentlarga ajratib turish vazifasini 

bajaradi. Ikkita Ranvier tuguni orasidagi qism internodal segment deb yuritiladi. Ranvier 

tugunida harakat potensiali kuchayib oladi hamda u harakat potensiali oʻtish tezligini oshiradi. 

Miyelin 80% lipiddan tuzilgan.  

Yoʻldosh hujayralar 

Gangliyalardagi neyron tanalari kichik kubsimon hujayralar – yoʻldosh hujayralar bilan oʻralgan. 

Mikroskopda ularning faqat yadrosini farqlash mumkin. Yoʻldosh hujayralar Shvann 

hujayralarining analogi boʻlib faqat miyelin hosil qilmasligi bilan farq qiladi. Avtonom nerv 

sistemasi boʻlimi boʻlgan enterik nerv sistemasi gangliyalarida enterik neyroglial hujayralar 

boʻladi. Bu hujayralar morfologik va funksional jihatdan MNSdagi astrotsitlarga oʻxshaydi.  

Markaziy neyroglia 

Toʻrt turdagi markaziy neyroglial hujayralar farqlanadi: 

•

 

Astrotsitlar morfologik geterogen hujayralar boʻlib, MNSdagi neyronlarni oziqlantirish 

va tayanch vazifasini oʻtaydi. 

•

 

Oligodendrotsitlar kichik hujayralar boʻlib, MNSda miyelin hosil qiladi. 

•

 

Mikroglia fagotsitik faollikka ega, kichik qora uzunchoq yadro saqlovchi hujayralardir. 

---

•

 

Ependimal hujayralar ustunsimon hujayralar boʻlib, miya qorinchalari va spinal kanal 

atrofini oʻraydi. 

Uzoq vaqtlardan beri neyroglia neyronlarga tayanch deb hisoblangan boʻlsada keyingi 

tadqiqotlar ular neyronlardan mustaqil vazifalar bajarishi aniqlandi. Masalan, radial glial 

hujayralar embrional davrda neyronlar migratsiyasini taʼminlaydi. 

Astrotsitlar neyroglial hujayralar ichida eng kattasi hisoblanadi. U neyronlarga tayanch vaifasini 

bajaradi va ular faoliyatini modulyatsiya qiladi. Astrotsitlar miyelin hosil qilmaydi. Ikki xil turi 

maʼlum: 

▪

 

Protoplazmatik astrotsitlar miya kulrang moddasi yaʼni tashqi qismida koʻp mqdorda 

uchraydi. Ularda shoxlangan koʻp miqdorda oʻsimtalar boʻladi.  

▪

 

Fibros astrotsitlar miya ichki qismida yaʼni oq moddada koʻp boʻladi. Oʻsintalari kam va 

nisbatan shoxlanmagan. 

Fibroz astrotsitlardan hosil boʻlgan oʻsma – fibroz astrotsitomalar birlamchi miya oʻsmalarining 

80%ini tashkil qiladi. Astrotsitlar neyronlarni oziqlantiradi, qoldiq moddalardan tozalaydi. U 

kapilyarlar bilan mustaxkam bogʻlanmalar hosil qiladi va gematoensefalik toʻsiqni 

shakllantiradi. Astrotsitlar miya hujayralararo moddasi tarkibida K

+

 miqdorini nazorat qiladi.  

Oligodendrotsitlar MNSda miyelin hosil qilish uchun maʼsuldir. MNSda miyelin hosil qilish 

birmuncha murakkab. Har bitta oligodendrotsit bir nechta yaqin joylashgan aksonlarda miyelin 

hosil qiladi.  

Mikroglia fagotsit qiladigan hujayralardir. U katta odam MNS neyrogliasining 5%ini tashkil 

etadi. Mikroglia mononuklear fagotsitik sistemaning bir qismi deb hisoblanadi. U 

mikroorganizmlar, neoplastik hujayralarga qarshi himoya vazifasini oʻtaydi.  

Ependimal hujayralar miya qorinchalari va spinal kanalni qoplab turuvchi epiteliyga oʻxshash 

hujayralardir. Ular kubsimon shakldan ustunsimon shaklgacha boʻladi. Hujayraning apikal 

qismida kiprikchalar boʻladi. Ependimal hujayralarning maxsus turi tanitsit deb ataladi. 

---

Tanitsitlar serebrospinal suyuqlik bilan kontaktda boʻladi. Tanitsit hujayrasi tanasidan oʻsimta 

chiqib u miya parenximasiga kiradi. U serebrospinal suyuqlik haqidagi axborotni gipotalamusga 

yetkazishda muhim ahamiyatga ega. Miya qorinchlaridagi ependimal hujayralar serebrospinal 

suyuqlikni sekretsiya va transport qilish vazifasini oʻtaydi.  

Nerv toʻqimasi hujayralarining rivojlanishi 

Neyronlar, oligodendrotsitlar, astrotsitlar va ependimal hujayralar nerv nayidan rivojlansa, 

mikroglial hujayralar mezodermal makrofag oʻtmishdoshidan rivojlanadi. Neyronlar 

shakllangandan keyin kerakli joylarga migratsiya qiladi va oʻsha yerda yetiladi. Yetilgan 

neyronlar qayta boʻlinmaydi. Ammo, kam miqdordagi nerv asos hujayralari boʻlinish 

qobiliyatini saqlab qoladi. PNSdagi neyroglial hujayralar nerv choʻqqisidan rivojlanadi.  

Periferik nerv sistemasi tuzilishi 

Periferik nerv sistemasiga MNSdan tashqarida joylashgan nerv tolalari va gangliyalar kiradi. 

Periferik nerv bu periferiyada joylashgan nerv tolalari toʻdasidan tuzilgan boʻladi va biriktiruvchi 

toʻqima bilan qoplanib turadi. Periferiyadagi nerv hujayralarining tanasi gangliyalarda 

joylashadi. Orqa shox gangliyalarda sezuvchi nervlar tanasi joylashadi. Paravertebral, 

prevertebral va terminal gangliyalar avtonom nerv sistemasining gangliyalaridir.  

Periferik nervlarning biriktiruvchi toʻqimali komponentlari 

Periferik nerv nerv tolalari va ularni oʻrab turuvchi Shvann hujayralaridan tuzilgan. Shvann 

hujayralari bilan qoplangan nerv tolalari bir biriga biriktiruvchi toʻqima bilan mustahkamlanadi 

va 3 ta turlicha komponentlar hosil boʻladi. 

•

 

Endonevriy har bir nerv tolasini yumshoq biriktiruvchi toʻqima qoplab oladi. 

•

 

Perinevriy bir nechta nerv tolalari tutamini qoplab turadigan maxsus biriktiruvchi 

toʻqima. U qon-nerv toʻsigʻi hosil boʻlishida ishtirok etadi. 

•

 

Epinevriy zich irregulyar biriktiruvchi toʻqima boʻlib, periferik nervni oʻraydi va nerv 

tutamlari orasini toʻldirib turadi. Katta nervlarda epievriy bilan yogʻ toʻqimasi birga 

uchraydi. 

Avtonom nerv sistemasi tuzilishi 

Avtonom nerv sistemasi 3 ta tarkibiy qismdan iborat: 

•

 

Simpatik nerv sistemasi 

•

 

Parasimpatik nerv sistemasi 

•

 

Enterik nerv sistemasi 

Avtonom nerv sistemasi tananing ichki muhitini boshqarib turadi. ANSi silliq tolali mushaklar, 

yurak mushaklari va bez epiteliysiga ixtiyoriy boʻlmagan impulslarni yetkazadi. Baʻzan vitseral 

motor (efferent) neyronlar deb aynan ANS nazarda tutiladi. Somatik nerv sistemasining motor 

impulslari bitta neyron bilan effektor hujayraga yetkazilsa, ANSda ikkita neyron ishtirok etadi. 

Shuning uchun ham ANSdagi neyronlar uchun maxsus gangliyalar bor. Bu yerda presinaptik va 

postsinaptik neyronlar bir-biri bilan bogʻlanadi. Har bir presinaptik neyron bir nechta 

postsinaptik neyron bilan bogʻlanadi.  

---

 

 

---

Simpatik nerv sistemasining presinaptik neyronlarining aksonlari orqa miyaning koʻkrak va 

yuqori bel sohasidan chiqadi va vertebral va paravertebral tugunlarda postsinaptik neyron bilan 

sinaps hosil qiladi. Parasimpatik nerv sistemasining presinaptik neyronlari miya asosida va orqa 

miya dumgʻaza segmentlarida joylashadi va ularning aksonlari oʻrta miya, miya koʻprigi va 

uzunchoq miya, shuningdek orqa miya dumgʻaza segmentlaridan (S2-S4) chiqadi. Presinaptik 

aksonlar vitseral gangliyalarda postsinaptik neyron bilan sinaps hosil qiladi. Parasimpatik nerv 

sistemasi gangliyalari ichki aʼzo devori atrofida yoki ichida joylashadi. Simpatik va parasimpatik 

nervlar bir xil aʼzoni nerv bilan taʼminlaydi va odatda taʼsirlari qarama qarshi boʻladi. Enterik 

nerv tizimi ovqat hazm qiluvchi naylarni innervatsiya qiladi. U oshqozon-ichaklarda harakat, 

ekzokrin va endokrin sekretsiya va qon aylanishini boshqaradi. Shuningdek, immunologik va 

yalligʻlanish jarayonlarida ham faol ishtirok etadi. Enterik nerv sistemasi MNSdan mustaqil 

ravishda oʻzini oʻzi idora eta oladi va shuning uchun ham “oshqozon-ichak miyasi” deb eʼtirof 

etiladi. Shunday boʻlsada ovqat hazm qilish uchun enterik nerv sistemasi MNS bilan aloqada 

boʻladi. Bu aloqani parasimpatik va simpatik nerv sistemalari taʼminlaydi.  

Markaziy nerv sistemasining tuzilishi 

 

Markaziy nerv sistemasi bosh va orqa miyadan tuzilgan. 

Markaziy nerv sistemasi uch qavatdan iborat parda bilan 

oʻralgan. Bosh miyada kulrang modda yuza qatlamda, orqa 

miyada esa markaziy qismda joylashadi. Orqa miya 

silindrsimon boʻlib, miya asosining davomi sifatida chiqadi. 

Orqa miyada 31 ta segment bor va har bir segmentdan 1 

juftdan orqa miya nervlari chiqadi. MNSdagi nerv 

tanalari toʻplami yadro deyiladi va ular PNSdagi 

gangliyalarga oʻxshashdir. Skelet mushaklarini 

innervatsiya qiladigan motor neyronlarning tanasi 

kulrang moddaning oldingi shoxida joylashadi. 

Sezuvchi neyronlarning tanalari kulrang modda orqa 

shoxida joylashadi. Sezuvchi neyronlar afferent 

neyronlar ham deyiladi. 

Markaziy nerv sistemasining biriktiruvchi toʻqimasi 

Bosh miya va orqa miyani qoplab turuvchi pardalar 

biriktiruvchi toʻqimadan tuzilgan.  

•

 

Dura mater (qattiq parda) eng tashqi qavat 

•

 

Araxnoid qavat (oʻrgimchak toʻrsimon 

parda) dura materni ostida joylashadi 

•

 

Pia mater (yumshoq parda) eng ichki qavat 

 

Gematoensefalik toʻsiq 

GET MNSni aylanayotgan qondagi elektrolitlar, gormonlar va toʻqima metabolitlaridan himoya 

qiladi. GET embrionlik davrining dastlabki bosqichlarida glial astrotsitlar va endoteliy 

hujayralari tomonidan hosil qilinadi. Bir nechta miya kasalliklarida gematoensefalik toʻsiq 

oʻzining effektivligini yoʻqotadi. 500 Da dan katta katta boʻlgan moddalar bu toʻsiqdan oʻta 

---

olmaydi. Shuningdek, pinotsitoz orqali modda tashish ham yuqori darajada cheklangan. L-dopa 

(levodopa) dopamin va noradrenalin neyromediatorlarining oʻtmishdoshi boʻlib, gematoensefalik 

toʻsiqdan osonlik bilan oʻtadi. Lekin, L-dopaning dekarboksillanishidan hosil boʻlgan dopamin 

undan oʻta olmaydi. Shu usul bilan miya oʻzidagi dopamin miqdorini boshqaradi. Klinikada 

dopamin yetishmovchiligini dopamin bilan emas L-dopa orqali davolashadi. Bosh miyaning 

baʻzi qismlarida gematoensefalik toʻsiq yoʻq yoki effektiv emas. Bunday miya qismlari 

sirkumventrikulyar organlar deyiladi. Bularga epifiz bezi, oʻrta boʻrtma, subfornikal organ, area 

postrema, subcommisural organ, organum vasculosum va gipofizning orqa boʻlagi kiradi. 

Sirkumventrikulyar organlar tana gomeostazini va neyrosekretsiyani boshqarib turadi.  

Neyronlarning jarohatga javobi 

Jarohatlangan qismdan distal joylashgan nerv tolasi degeneratsiyaga uchraydi. Nerv qoldiqlarini 

monotsitlardan hosil boʻlgan makrofaglar tozalaydi. PNSda Shvann hujayralari boʻlinadi va 

akson oʻsishi uchun yoʻl hosil qiladi. Agar, motor neyron aksonining oxiri bilan mushak 

tutashsa, uning funksiyasi qayta tiklanadi.