Mavzu: neft va tabiiy gazlarni komponentlarga ajratish usullari: rektifikatsiya

1-rasm. 
Atmosfera vakuumli qurilmada neftni haydash. 1 , 2 — quvursimon pcchlar; 
3,4 — rektifikatsiya kolonnalari; 5 — nasos; 6, 9, 1 2 , 1 3 — issiq almashtirgichlar; 
7 , 10 — kondensatorlar; 8 — benzin qabul qilish qurilmasi; 1 1 — gazoyil qabul 
qilish qurilmasi. 

---

15 
Neft va neft mahsulotlarini kimyoviy qayta ishlash usullari. 
Neft 
mahsulotlarini yuqori harorat va bosim ostida chuqur destruksiyaga — krekingga 
olib keluvchi jarayonlar bilan bog'liq. Bunda uglevodorod molekulalarining 
parchalanishi bilan bir qatorda barqaror moddalar sintezlanishi bilan bog'liq bo'lgan 
ikkilamchi jarayonlar ham ketadi.
Kreking dastlabki xomashyoga va uglevodorodlar parchalanishining chuqur 
va sayozligiga qarab 450—720°C da va 7 MPa gacha bosimda turli: termik kreking, 
riforming, piroliz va kokslash usullarida amalga oshiriladi. Bu usullarning hammasi 
ham qo'shimcha ravishda motor yoqilg'isi hamda neftkimyo sanoati uchun gazsimon 
mahsulotlar olish imkonini beradi.
Turli sinf uglevodorodlarining termik parchalanish jarayonlarining 
murakkabligiga qaramay ba'zi bir umumiy qonuniyatlarni ko'rish mumkin. 
Krekingning barcha turlari vodorod atomlari taqsimlanishi bilan tavsiflanadi ya'ni 
yengil komponentlarning vodorodga boyishi og'ir komponentlarning esa dastlabki 
xomashyoga nisbatan vodorodlarning miqdorining kamayishi jarayoni kuzatiladi, 
masalan, bir qurilmada boruvchi jarayonni quyidagi tenglama bilan ifodalash 
mumkin: 
10(C+1,8N) = (C+2,2H) +6(C+2H) +2(C+1,3H) +(C+0,2H) 
xomashyo gazlar benzin mazut koks 
Termik kreking jarayonlarining ko'pchiligi zanjirli radikal mexanizm asosida 
boradi. Uning boshlangich harorati va tezligi uglevodlarning termodinamik 
barqarorligi bilan bog'liq bo'ladi.
Neft xomashyosining tarkibida tuzilishi juda xilma xil bo'lgan turli xildagi 
uglevodorodlar bo'ladi, tabiiyki, ularning termik barqarorligi ham turlicha bo'ladi. 
Yuqori haroratda uglevodorodlar, ayniqsa, parafinlar uchun degidrogenlanishdan 
ko'ra uglerod bog'inining uzilishi bilan boradigan jarayonlarning termodinamik 
jihatdan ehtimoli katta. Parafin uglevodorodlarning molekulyar massasi qanchalik 
katta bo’lsa, molekulaning (zanjirning) o'rtasida uglerod bog'ining uzilish ehtimoli 
ham shunchalik yuqori bo'ladi. Masalan, eykozan parafinning termik kreking 
quyidagi asosiy mahsulotlarning hosil bo'lishiga olib keladi: 
To'yingan va to'yinmagan uglevodorodlarning miqdoriy nisbati teng bo'lganda, 
reaksion aralashmada mahsulotlarning miqdoriy nisbati chapdan ung tomon keskin 

---

16 
oshadi. Naften uglevodorodlarning termik barqarorligi parafinlarga nisbatan ancha 
yuqori bo'ladi. Yuqori haroratda naftenlar uchun degidrogenlanish va zanjirning 
uzilishi bilan boradigan reaksiyalar xosdir. 
Siklogeksan siklogeksen siklogeksadiyen benzol
Alkilalmashgan naftenlar krekingi yon zanjirning uzilishi bilan boshlanadi. 
Aromatik uglevodorodlar nisbatan termik barqaror hisoblanadi. Ular orasida eng 
birinchi alkilalmashgan hosilalari benzol va alken hosil qilib parchalanadi. 
Yuqori 
haroratda 
aromatik uglevodrodlar kondensatlanishi ham mumkin, bu holat koks hosil bo'lishiga 
olib keladi. Turli sinf uglevodorodlarning oddiy moddalardan hosil bo'lish 
energiyasini haroratga bog'liqlikdan kelib chiqqan holda kreking mahsulotlarning 
yuqori haroratda termodinamik barqarorligi quyidagi tartibda kamayadi: