Mavzu: mustaqillik yillarida ekologik muammolarga qarshi kurash masalalari

Orol fojiasi. 
Mustabid tuzumning 70 yildan ko‘proq davom etgan 
mustamlakachilik siyosati, uning O‘zbekiston va O‘rta Osiyo mintaqasidagi 
boshqa respublikalarning tabiiy xom ashyo resurslaridan o‘ylamay-netmay 
foydalanishi, paxta yakkahokimligining izchillik bilan joriy etilishi bu yerda 

---

24 
ko‘p asrlar mobaynida vujudga kelgan va mavjud bo‘lgan tabiiy muvozanatni 
izdan chiqardi, juda murakkab ekologik muammolarni vujudga keltirdi, shular 
sababli Orol muammosi halokatli tus oldi
18
. 
Orol dengizi — noyob tabiat ne’mati bo‘lib, uning paydo bo‘lishi O‘rta 
Osiyodagi ikkita daryo — Amudaryo va Sirdaryo tufayli bundan 2—2,5 mln. yil 
muqaddam ro‘i bergan. O‘rta Osiyodagi to‘rt xalq — o‘zbeklar, qoraqalpoqlar, 
qozoqlar va turkmanlarning tarixi eng qadim zamonlardan buyon Opol bilan 
bog‘liq bo‘lib kelgan. Orolbo‘yi ana shu xalqlar qadimgi bosqichining 
shakllanish beshigi hisoblanadi. Ularning ajdodlari bu yerda, o‘sha vaqtdagi 
Xorazm vohasida yuksak madaniyati bilan ajralib turuvchi qadimgi 
sivilizatsiyani yaratgan. O‘zining rasadxonasiga ega bo‘lgan Qo‘yqirilgan qal’a-
shaharchasining xarobalari (miloddan avvalgi IV asr) ana shundan dalolat 
beradi, bu yerdagi rasadxona nafaqat mamlakatimizda, shu bilan birga butun 
O‘rta Osiyo mintaqasidagi eng qadimgi rasadxona hisoblanadi. 
Bu hududda eng qadimgi zamonlardan boshlab sug‘orma dehqonchilik 
rivojlangan. Paxta, uzum, shaftoli, o‘rik va boshqa dehqonchilik va meva turlari 
yetishtirilgan, ulardan yuqori hosil olingan. Bunga vohaning o‘ziga xos qulay 
mikroiqlimi sabab bo‘lgan, u ana shu erda Orol dengizini hosil qilgan. Shunday 
qilib, eng qadimgi zamonlardan buyon Orolbo‘yida yashab kelgan xalqlarning 
taqdiri Amudaryo, Sirdaryo va Orol bilan nihoyatda bog‘liq bo‘lgan. 
XIX asrning oxirida rus iqlimshunosi, geografi, Peterburg akademiyasining 
a’zosi Aleksandr Ivanovich Voyeykov Orol dengizini keraksiz dengiz sifatida 
uni quritishni taklif qiladi
19
. Podsho hukumati uning alahsirab aytgan bu taklifini 
amalga oshirishga ulgura olmagan edi. Biroq, chorizmning mustamlakachilik 
siyosatini o‘ziga xos usulda davom ettirgan sovet hokimiyati mazkur taklifni 
juda ustamonlik bilan amalga oshirdi. 
18
Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 563. 
19
Воейков А.И. Избранные сочинения / Под. Ред А.В.Григорьева. ТЛИ. — М., -1952. Кн.З. С.497, 
500. 

---

25 
Chorizmning Markazni boyitish sohasidagi olib borgan siyosati milliy 
chekka o‘lkalarning tabiiy resurslarini talon-toroj qilishga olib keldi. SSSR 
rahbariyati milliy respublikalarni, shu jumladan, O‘zbekistonni mustamlaka 
chekka o‘lka deb bilar, ittifoq uchun xom ashyo bazasi sifatida foydalanardi. Bu 
yerda asosan Rossiya uchun suv va havodek zarur bo‘lgan paxta yetishtirildi — 
u esa sekin-asta dehqonchilikning boshqa tarmoqlarini siqib chiqardi. «Bunga 
ajablanmasa ham bo‘ladi, — deb yozadi I.A.Karimov — tabiiy va mineral-xom 
ashyo zaxiralaridan vahshiylarcha, ekstensiv usulda, juda katta xarajatlar va 
isrofgarchiliklar bilan foydalanishga asoslangan sotsialistik xo‘jalik yuritish 
tizimining butun mohiyatiga mamlakat ixtiyoridagi beqiyos boyliklarga avaylab 
munosabatda bo‘lish g‘oyasi butunlay yot edi»
20
. 
1960 yildan boshlab Amudaryo va Sirdaryo havzalarida yangi yerlarni 
o‘zlashtirish sohasida keng miqyosli ishlar boshlab yuborildi, bular uchun daryo 
suvini 
qo‘shimcha ravishda tortib olish talab qilinardi. Natijada, 
Qoraqalpog‘istonda paxtachilik bilan bir qatorda sholichilik ham yuksak 
sur’atlar bilan rivojlandi. Biroq yerlarni o‘zlashtirish ilmiy asosda olib 
borilmadi. Dehqonchilikni rivojlantirish ham ekstensiv usulda amalga 
oshirilganligi sababli, suv resurslarining asossiz ravishda haddan ortiq darajada 
isrof qilinishiga olib keldi. Orolga esa uning «ulushi» berib turilmadi, bu esa 
dengizning qurib borishiga sabab bo‘ldi. 80-yillar o‘rtalariga kelib Orol 
dengizining sathi 13,8 metr pasayib ketdi, suv hajmi 390 mln. kub. metr, 
maydoni 40 ming kv. m. kamaydi
21
. Natijada Orol va Orolbo‘ii muammosi 
jiddiy ravishda paydo bo‘ldi. Endilikda yuzaga kelgan ana shu ekologik va 
iqtisodiy muammolar faqat Orolbo‘yi uchun emas, balki butun Markaziy Osiyo 
va uning atrofidagi mamlakatlar uchun ham yaqqol ko‘zga tashlanib turgan 
muammo bo‘lib qoldi. 
Orol dengizining qurib borishi bir qator salbiy hodisalarga olib keldi: 
20
Каримов И.А. Ўзбекистон X X I аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва 
тараққиёт кафолатлари. — Т., 1997, 110-бет. 
21
ЎзР Сув хўжалиги вазирлигининг жорий архиви. Вазирнинг 1986 йил учун маърузаси 

---

26 
Birinchidan, suvdan foydalanishda va yerlarni o‘zlashtirishda ilmiy 
asoslarning mavjud emasligi, suvning talon-toroj qilinishiga, qishloq 
xo‘jaligining ekstensiv rivojlanishi ekin maydonlarining sho‘rlanishiga, bu 
maydonlar bir qismining qishloq xo‘jalik oborotidan butunlay tushib qolishiga 
sabab bo‘ldi. Masalan, O‘zbekistondagi butun ekin maydonlarining 60%, 
Turkmanistondagi ekin maydonlarining 80% i o‘rtacha va kuchli darajada 
sho‘rlangan. 
Olimlarning 
guvohlik 
berishicha, 
bunday 
sharoitda 
O‘zbekistondagi ekin maydonlarining 30%, Turkmanistondagi ekin 
maydonlarining 40% i hosil bermaydi. Binobarin, ana shu yerlardagi suv va 
boshqa resurslar ham lozim darajada samara keltirmaydi. Qoraqalpog‘istonda 
ham shunday ahvolni ko‘rish mumkin. Respublikada 1965—1985 yillarda 
qishloq xo‘jaligini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish fondlari, elektr 
quvvati, 1 ga maydonga mineral o‘g‘it yetkazib berish, boshqa fondlar bilan 
ta’minlash darajasi, bitta o‘rtacha yillik xodimning fond bilan qurollanishi va 
uning energiya bilan ta’min etilishi darajasi bir necha marta ortgan, biroq 
qishloq xo‘jaligining yalpi mahsuloti esa mazkur davrda qiyosiy narxlarda faqat 
45% o‘sgan, xolos, aholi jon boshiga hisoblaganda esa, hatto 6% ga kamaygan. 
Jamoa va davlat xo‘jaliklaridagi mehnat unumdorligi o‘sha yillarda 11% 
pasaygan. 1 ga sug‘oriladigan maydon hisobidan olinadigan yalpi mahsulot 
deyarli uchdan bir qismga kamaygan. Respublika jamoa va davlat xo‘jaliklarida 
1 t. ozuqa birligi hisobiga yalpi chorvachilik mahsuloti ishlab chiqarish miqdori 
butun O‘zbekiston bo‘yicha deyarli ikki baravar kam bo‘lgan. Bu o‘rinda og‘ir 
ekologik o‘zgarishlar ham ma’lum darajada rol o‘ynagan
22
. 
Ikkinchidan, dengiz suvining shiddat bilan pasayib borishi natijasida 3 mln. 
ga.dan ortiq qurigan dengiz tubini qumli sahroga aylantirdi. Kuchli bo‘ronlar 
paydo bo‘lib, tuzli qumlarni 4 km yuqoriga va 200 km kenglikka tarqata 
boshladi. Bunday bo‘ronlar har yili 6—9 marta, keyingi vaqtlarda esa 15 
martagacha bo‘lmoqda. Janubiy Orolbo‘yidagi tuzli changlar esa 500 km gacha 
22
Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 566. 

---

27 
bo‘lgan masofaga yoyilmoqda. Bu tuzli chang bo‘ronlari sharqqa tomon 800 
km.gacha, ya’ni deyarli Toshkent shahrigacha yetib kelishi mumkin. Kuchli 
bo‘ronlar yordamida har yili qurib qolgan dengiz tubidan 150 mln. t.ga qadar 
tuzli changlar atrof muhitga tarqatilmoqda. Orolning halokatli nafasiga 
Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyatining ko‘pgina tumanlari 
duchor bo‘lmoqdalar. Tuz bamisoli osmondan to‘kilgandek, dalalar ustini, 
yaylovlarni oppoq qatlam bilan qoplab olgan. Bunday sharoitda nafaqat 
dehqonchilik ekinlari, shu bilan birga chorva mollari ham deyarli yoppasiga 
kasalga yo‘liqqan. Dengiz tubining qurigan sho‘rxok yerlaridan ko‘tarilgan tuz 
hatto elektr simlariga va yuqori voltli simlarning chig‘anoqlarigacha o‘tirib, 
tayanch yog‘ochlarni yemirib, yaroqsiz holga keltirmoqda. 
Uchinchidan, Orol dengizining qurib borishi sahro maydonlarining ortib, 
to‘qayzorlarning, ko‘pgina o‘simlik turlari, qushlar va hayvonlarning qirilib 
ketishiga sabab bo‘ldi. Qizilqum va Ustyurtning sharqiy qismidagi 
o‘simliklarning siyraklashib borishini kuchaytirdi, buning natijasida 
yaylovlarning tabiiy imkoniyati pasayib ketdi, o‘rtacha yillik hisobga ko‘ra 
qariyb 5 mln. t. qimmatli ozuqalar yo‘qolib bormoqda. 800 ming ga maydondagi 
qamish o‘sadigan massivlar nobud bo‘ldi, qadimdan saqlanib kelayotgan to‘qay 
o‘simliklari (0,3 mln. ga) yo‘q bo‘lib ketish arafasida turibdi. Hozirgi vaqtda 
Qoraqalpog‘iston dorivor o‘simliklarining qimmatli turlari, chunonchi, sariq 
nilfiya, oq ko‘zacha, dala qirqbo‘g‘ini, qizdiruvchi qichitqi o‘t, botqoq 
shipovnigi va boshqalar yo‘qolib ketish arafasida turibdi. Sahroga aylanish 
jarayoni kuchayishi natijasida entomofaunaning madaniy mintaqaga hujumi 
kuchaymoqda. Masalan, Orol yaqinida qamishzorlarning yo‘qolib borishi bilan 
Osiyo chigirtkasi va chaqadigan hasharotlarning inlari madaniy mintaqalarda 
ham tez-tez uchrab turibdi. Unga qarshi kurash murakkablashib borayotir. 
O‘latga qarshi stansiyaning bergan ma’lumotlariga qaraganda, deltaning 
sahrolashib borishi yangi o‘lat o‘choqlarining paydo bo‘lishi xavfini tug‘diradi. 
Deltaning sahrolashib borishi esa Orol bo‘yidagi ko‘pgina hayvonlarning 

---

28 
yo‘qolib ketishiga ham sabab bo‘ldi. Orolning o‘zidagi mahalliy ixtiofauna 
qirilib ketdi. 1960 yilga qadar dengiz 450 ming s. baliq berib turgan edi. Shuni 
alohida ta’kidlash kerakki, Orol dengizidan tutiladigan so‘zanabaliq, leshch, su-
dak, sazan va boshqa baliqlar ittifoqda ovlanadigan baliqlarning anchagina 
qismini tashkil etardi
23
. 
To‘rtinchidan, dengiz suvi sathining muntazam pasayib borishi 
mintaqaning iqlim sharoitlarining o‘zgarishiga olib keldi. Orolbo‘yining iqlimi 
yanada keskin kontinentalroq bo‘lib qoldi. Sovuq bo‘lmaydigan kunlar soni 
ortib ketdi, yozda esa havo harorati 2 daraja issiqroq bo‘lib, qishda 2 daraja 
sovuqroq bo‘lib turibdi, atmosferaning qurg‘oq bo‘lishi kuchaydi. Bahor 
cho‘zilib ketadigan bo‘lib qoldi. Natijada keyingi yillarda Qoraqalpog‘istonda 
paxtaning pishishi qiyinlashdi. 
Orol halokatini muqarrar qilib qo‘ygan sabablar majmuini tizimli tarzda 
tahlil qilish, shuningdek, keyingi yillarda mazkur masala bo‘yicha taqdim 
etilgan ko‘p sonli ilmiy tadqiqotlar va ekspert xulosalari natijalarining 
ko‘rsatishicha, Orolning qurib borishi Yer barqarorligining buzilishi va global 
iqlimning izdan chiqishi uchun asosiy omil bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Orol 
yanada qurib borgan taqdirda mo‘ljallanayotgan Yer iqlimining buzilish 
tamoyillari faqat kuchayishi mumkin. 
Beshinchidan, Amudaryo va Sirdaryo havzalarida daryolarga foydalanilgan 
kollektor suvlarining tashlanishi natijasida suvning tarkibi yomonlashib bordi. 
Daryo quyi oqimining suvlarida minerallarning haddan tashqari ortishi suvni 
amalda ichish u yoqda tursin, hatto sug‘orish uchun ham yaroqsiz qilib qo‘ydi. 
Daryo suvining minerallashuvi tufayli yer ostidagi toza linzalar ham 
minerallashdi. Bu hol Orolbo‘yining epidemiologik va sanitariya-gigiena 
sharoitini keskinlashtirib, kasallik va o‘limning ortishiga olib keldi. Tabiatdagi 
salbiy o‘zgarishlarning ta’siri ostida 1980 yildan boshlab kamqonlilik bilan 
xastalanish 550 baravar ortdi va 10 ming aholi hisobiga 1160 kishi darajasiga 
23
Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 567. 

---

29 
yetdi. Bu ko‘rsatkich Rossiyada ana shuncha aholi soniga 2—3 holatgina to‘g‘ri 
keladi. Qon bosimining oshishi kasalligi bilan og‘rish keyingi 20 yil mobaynida 
60 baravar, siydik toshi va jigar toshi kasalliklari bilan xastalanish 7 baravar 
oshgan. Qoraqalpog‘iston oshqozon raki, tuberkulyoz, virusli gepatit, allergiya, 
qorin tifi kabi kasalliklar bo‘yicha SSSR da eng yuqori o‘rinni egalladi. Ayniqsa 
bu yerda bolalar va xotin-qizlar orasida o‘lim ko‘p bo‘ldi. Bolalar ona sutining 
zaharli ekanligi bilan ham vafot etardi. Har oyda kasalliklar 5 ming kishining 
o‘limiga sabab bo‘ldiki, ularning ko‘pchilik qismi bolalar edi. O‘lim va kasallik 
darajasining nihoyatda yuqori ekanligi shundan dalolat beradiki, inson 
organizmi endilikda ekologik holatlar vujudga keltirayotgan zarbalarga bardosh 
beraolmayapti. Bu yerda inson ko‘payishining zaiflashuvi va mahalliy aholi 
genofondining tanazzuli jarayoni sodir bo‘ldi
24
. 
Oltinchidan, yerlarning kuchli sho‘rlanishi tarixiy-madaniy muhitga va 
uning tarkibiy qismi bo‘lgan madaniyat yodgorliklariga tuzatib bo‘lmas darajada 
zarar yetkazmoqda. Masalan, Qoraqalpog‘istonning To‘rtko‘l tumanida 
sug‘oriladigan maydonlarning yaqinligi, ularning kuchli sho‘rlanishi natijasida 
miloddan avvalgi IV asrga taalluqli Qo‘yqirilgan qal’adagi eng qadimgi 
rasadxona tiklab bo‘lmas darajada shikastlandi. Ellikqal’ada 50 dan ortiq eng 
qadimgi madaniyat yodgorliklari bor edi. Hozir ulardan faqat 10 tasi qolgan, 
Xorazmshohlarning qadimgi qarorgohi bo‘lgan Tuproqqal’a (milodiy I—IV 
asrlar) ham halokat yoqasida turibdi. Xuddi shunday ahvolni Xorazm va 
Toshhovuz viloyatlarida ham ko‘rish mumkin. Qoraqalpog‘istonning shimoliy 
qismida esa ahvol bundan ham yomonroq. 
Tabiiy 
iqtisodiy 
va 
sanitariya-epidemiologiya 
shart-sharoitlarining 
yomonlashuvi aholining, ayniqsa, uning malakali qismining boshqa joylarga 
ketib qolishiga sabab bo‘ldi. Mustabid tuzumning mustamlakachilik siyosati 
tufayli Orol dengizi havzasiga yetkazilgan umumiy iqtisodiy zarar Orolni tiklash 
va mazkur mintaqada ekologik muvozanatni muvofiqlashtirish uchun talab 
24
Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 568.

---

30 
qilinadigan mablag‘lar hajmiga tengdir. Orolbo‘yi xalqlariga yetkazilgan 
ma’naviy zararni esa umuman to‘ldirib bo‘lmaydi. «Orol tangligi insoniyat 
tarixidagi eng yirik ekologik va gumanitar fojialardan biri, — deb yozadi 
I.A.Karimov. — Dengiz havzasida yashaydigan qariyb 3,5 mln. kishi uning 
ta’sirida qoldi»
25
. 
Mustabid imperiyacha tuzum Orol muammosini uzoq vaqt maxfiy saqlab 
keldi. SSSR ning yuqori siyosiy rahbariyati olimlar va aholining tahlikali 
ovozlariga o‘z vaqtida hech qanday e’tibor bermadi. Faqat 1986—1988 yillarga 
kelib mazkur muammoni hal qilishga qaratilgan ikkita qaror qabul qildi, lekin 
bular mablag‘ bilan ta’minlanmadi. 80-yillarning o‘rtalariga kelib ijtimoiy-
iqtisodiy jihatdan nochor ahvolga tushib qolgan ittifoqning bu qarorlarni amalga 
oshirishga qurbi yetmas edi. Shuning uchun bular «qog‘ozda» qolib ketdi.