Mavzu: mustaqillik yillarida ekologik muammolarga qarshi kurash masalalari

partiyasining 1953 yil sentyabr plenumida qo‘yilgan edi. U «kommunizmga 
sakrash»ga urinishlardan chekinishni, avvalgi agrar yo‘lni yumshatishni nazarda 
tutardi: qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini jonlantirish uchun jamoa 
xo‘jaliklarining qarzlari bekor qilindi, davlatga mahsulotlar etkazib berish hajmi 
birmuncha kamaytirildi, qishloq xo‘jalik mahsulotlari narxi bir oz oshirildi. SHu 
4
Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 536. 

---

10 
bilan birga, qishloq aholisining parranda, mayda uy hayvonlarini ko‘paytirishi 
rag‘batlantirildi, tomorqa uchastkalaridan olinadigan soliqlar kamaytirildi. 
Hukmron organlarning qishloq xo‘jaligiga ajratiladigan kapital 
mablag‘larni ko‘paytirishga, qishloqning ishlab chiqaruvchi kuchlarini 
rivojlantirishda fan va texnika yutuqlaridan foydalanishga intilishi yaqqol 
ko‘zga tashlandi. Paxtachilikni mexanizatsiyalash, yangi mashinalar va 
mexanizmlarni o‘zlashtirish, dehqon xo‘jaliklarining texnika bilan ta’min 
etilishini kuchaytirish sohasida tashkiliy chora-tadbirlar belgilandi. Agrar ishlab 
chiqarishni elektrlashtirish sohasida ham muayyan siljish ko‘zga tashlandi. 
SHuningdek, ayrim ijtimoiy muammolarni hal etish borasida ham bir qator 
ishlar amalga oshirildi. Qishloq joylarida kasalxonalar, maktablar, uy-joylar 
avvalgiga nisbatan kengroq miqyosda kurila boshladi, xodimlarning ayrim 
toifalariga pensiyalar joriy etildi. 
Amalga oshirilgan chora-tadbirlar qishloq iqtisodiyotining jonlanishiga 
birmuncha turtki berdi. 1960 yilda respublikada etishtirilgan barcha qishloq 
xo‘jalik mahsulotlari 1950 yildagiga nisbatan sezilarli darajada ortiq bo‘ldi. 
Chorvachilikda ham ba’zi umidbaxsh siljishlar ko‘zga tashlandi. 
50-yillarning o‘rtalaridan boshlab Sovet davlatining siyosiy rahbariyatida 
«kommunizmga jadal yurish» mafkurasida kolxoz-kooperativ mulki o‘z 
imkoniyatlarini tugatdi, degan fikr ustunlik qila boshladi. Kooperativ mulkni 
ijtimoiy mulkka jadal «etkazib olish» yo‘li bilan «sotsialistik mulk»ning ikki 
shakli o‘rtasidagi tafovutni barham toptirishga qaror qilindi. 
Paxtachilikda ziddiyatli jarayonlar sodir bo‘ldi. Paxtachilikni rivojlantirish 
mantig‘i uning imperiyacha yo‘nalishini saqlab qoldi. Xrushchev partiya va 
mamlakatga rahbarlik qilishga kelgach, O‘zbekiston hukumatidan paxta 
etishtirishni ko‘paytirish, chigit ekishga ajratiladigan maydonlarni keskin 
kengaytirishni an’anaviy ravishda talab qildi. 
Paxtadan tabora ko‘proq yalpi hosil olishga erishish siyosatining yaqqol 
ifodasi yangi o‘zlashtirilgan erlarda paxta etishtiradigan xo‘jaliklarni jadallik 

---

11 
bilan tashkil etish bo‘ldi. Ittifoq direktiv organlari 1956 yil 6 avgustda 
«O‘zbekiston SSR va Qozog‘iston SSRda Mirzacho‘lning qo‘riq yerlarini 
sug‘orish va o‘zlashtirish to‘g‘risida»gi qarorni qabul qilgandan keyin 
paxtachilik xo‘jaliklari tashkil etish ayniqsa keng ko‘lam kasb etdi
5
. Mazkur 
qarorga muvofiq 1962 yilga kelib Mirzacho‘lda 300 ming gektar qo‘riq erlar 
o‘zlashtirilishi va 34 paxtachilik davlat xo‘jaliklari tashkil etish mo‘ljallangan 
edi. Qo‘yilgan vazifalarning bajarilishini ta’minlash uchun O‘zSSR Ministrlar 
Kengashi xuzurida Mirzacho‘lni sug‘orish va o‘zlashtirish bo‘yicha boshqarma-
«Glavgolodnostepstroy» tashkil etildi. «Glavgolodnostepstroy» negizida 
irrigatsiya va sovxozlar qurilishi bo‘yicha O‘rta Osiyo Bosh boshqarmasi — 
«Glav-sredazirsovxozstroy» yuzaga keldi. 
Mirzacho‘l bilan birgalikda Markaziy Farg‘ona erlari ham faollik bilan 
o‘zlashtirildi. Surxondaryo, Zarafshon vohalarida, Amudaryo etaklarida ham 
yirik irrigatsiya-melioratsiya ishlari amalga oshirildi. Qarshi va SHerobod 
cho‘llariga hujum keng avj oldirildi. 
Irrigatsiya ishlarining qizg‘in tus oldirilishi 1955—1959 yillarda 160 ming 
ga. yangi erlarni ishga tushirishga imkon berdi. 1965 yilda O‘zbekistonning ekin 
ekiladigan maydonlari 350 ming ga.ga ko‘paydi, shu jumladan, sug‘oriladigan 
erlar 200 ming ga.ga ortdi. Yirik qo‘riq va bo‘z erlar massivlarining qishloq 
xo‘jalik oborotiga kiritilishi respublikada paxta ekin maydonlarini 
kengaytirishga yordam berdi. Natijada paxta etishtirish hajmi 1953 yildan 1964 
yilgacha 2525,5 ming t.dan 3671,4 ming t.ga etdi. Lekin hosildorlik pasayib 
ketdi. Masalan, 1956 yilda respublika bo‘yicha har gektar erdan o‘rta hisobda 
22,0 s. paxta hosili olingan bo‘lsa, 1962 yilda u pasayib, 19,2 s.ni tashkil qildi. 
Ko‘pgina xo‘jaliklarda hosildorlik bundan ham kamroq bo‘ldi. 
Vaqt masofasidan turib nazar tashlaganda, shu narsa yaqqol ko‘zga 
tashlanadiki, O‘zbekistonda ham, umuman, butun SSSRda bo‘lganidek, ko‘riq 
5
Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 541. 

---

12 
erlarga ommaviy ravishda qilingan hujum rejalashtirish vaqtida mo‘ljallangan 
natijalarni bermadi. 
Qo‘riq erlarni o‘zlashtirish jamiyat taraqqiyotini ekstensiv andoza bo‘yicha 
olib borishning yaqqol ifodasi bo‘ldi. U chuqur va har tomonlama ilmiy asosda 
ishlab chiqilmagan bo‘lib, ko‘p jihatdan sub’ektivizm asoratidan xoli emasdi. 
Amalga oshirilayotgan tadbirlarning ekologik oqibatlarini hisobga olmaslik 
ahvolni yanada mushkullashtirdi. Ekologiya muammolariga e’tiborsizlik bilan 
qarash darhol ko‘zga tashlanmadi. Lekin u sekin-asta avj olib, Orolning hozirgi 
vaqtdagi fojiasiga zamin hozirlab bordi. 
Ittifoq siyosiy rahbariyatining erlarni drenajsiz o‘zlashtirish sohasidagi 
Lisenko «nazariyasi»ga xayrihohlik bilan qarashi tuproqning holatiga salbiy 
ta’sir qildi. Bu nazariyaning rasmiy ravishda qo‘llab-quvvatlanishi tuproqning 
sho‘rlanishi va botqoqlashuviga qarshi muhandislik usullari, drenajlar qurish 
yo‘li bilan kurash olib borish ishlarini to‘xtatib qo‘yishga olib keldi. Oqibatda 
hosiddor erlar miqdorining kamayib borishi yaqqol sezila boshladi. Masalan, 
1965 yilda birgina Buxoro viloyatida sho‘rlanmagan erlar salmog‘i bor-yo‘g‘i 
9,8%ni tashkil etdi
6
. 
1964 yil oktyabrda «saroy to‘ntarishi» natijasida N.S.Xrushchev hamma 
lavozimlardan bo‘shatilib, L.I.Brejnev saylandi, u Sovet davlatining 
«turg‘un»lik davri tarixida yangi sahifa ochdi. 
Mamlakat iqtisodiy ahvolidagi murakkablik yangi siyosiy rahbariyat oldiga 
xo‘jalik mexanizmini, ayniqsa, agrar ishlab chiqarish mexanizmini yangilash 
vazifasini qo‘ydi. 1965 yilning mart oyida taklif etilgan agrar yo‘l milliy 
daromadni qishloq xo‘jaligi foydasiga qayta taqsimlashni, qishloq xo‘jalik 
mahsulotlari xarid narxlarini oshirishni, boshqarishning ma’muriy usullaridan 
iqtisodiy usullariga o‘tishni, shaxsiy yordamchi xo‘jaliklarga nisbatan qilingan 
nohaqliklarni bartaraf etishni, agrar tarmoqqa fan-texnika taraqqiyotini joriy 
etishni nazarda tutar edi. 
6
«Советская Бухара». 1966, 30 марта. 

---

13 
Biroq, o‘ylab topilgan bu tadbirlarning ko‘plari amalga oshirilmadi. 
Ma’muriyatchilik, xo‘jaliklarning va umuman qishloq mexnatchilarining 
ishlariga uquvsizlik bilan aralashish davom etardi. Eng asosiysi, erdan 
foydalanishning sotsialistik tizimi saqlanib qolgan bo‘lib, qishloqdagi tovar 
ishlab chiqaruvchilarni erdan va ishlab chiqarish vositalaridan begonalashtirib 
qo‘ygan edi. Buning oqibatida salbiy holatlar ko‘payib bordi. Natijada 80-
yillarning boshlariga kelib Sovet Ittifoqi qishloq xo‘jaligi tanglik holatiga tushib 
qoldi. 
Katta miqdorda kapital mablag‘ sarf etishni talab qiluvchi qishloq 
xo‘jaligini industrlash rejasi iqtisodiy jihatdan zaif bo‘lib chiqdi. Ittifoq bo‘yicha 
ham, shuningdek, O‘zbekistonda ham ajratilgan mablag‘larning anchagina qismi 
katta chiqimni talab qiluvchi gigant majmualar qurilishiga sarflandi, holbuki, 
ular erlarning hosildorligini oshirishga, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashga, 
qishloqni ijtimoiy jihatdan qayta qurishga yoki mahsulotni saqlash va qayta 
ishlash kabi tarmoqlarni rivojlantirishga sarflanishi lozim edi. Sanoat tipidagi 
ulkan agrokorxonalar katta mablag‘ sarf etilishiga qaramay samarasiz edi, 
chunki ular qishloq xo‘jalik mahsulotlarining ko‘payishini zarur darajada 
ta’minlay olmasdi. 
Mustabid tuzumning ilm-fanga ma’muriy-buyruqbozlik usuli bilan 
munosabatda bo‘lishi uning ijodiy parvoziga jiddiy to‘siq bo‘ldi. Buning ustiga 
Markaz qishloq xo‘jalik fani ehtiyojlariga etarli e’tibor bermadi. Bu fan rasmiy 
tus olgan bo‘lsada, u ko‘rsatkichlar uchun xizmat qilishga qaratilgan, jahon 
ilmiy tajribasidan uzoqlashgan, undan ajralib qolgan edi. Bularning hammasi 
qishloq xo‘jaligida fan-texnika taraqqiyotini joriy etishni qiyinlashtirdi, fandagi 
muhim yangiliklar qishloq xo‘jaligiga muntazam tatbiq etilmadi. 
O‘zbekiston hukumati bu yillarda o‘zining diqqat-e’tiborini kompleks 
mexanizatsiyani joriy etishga, texnika va energetika bilan ta’minlash uchun 
shart-sharoitlar yaratishga qaratdi. SHu bilan birga, umumittifoq yo‘l-
yo‘riqlariga muvofiq paxtachilikni jadal rivojlantirishga majbur bo‘ldi. 

---

14 
Paxtachilikni rivojlantirishga respublikadagi mavjud ilmiy kuchlar jalb 
qilindi. Ko‘rsatib o‘tilgan yillarda g‘o‘za seleksiyasi va urug‘chiligi sohalarida 
ko‘zga ko‘rinarli ilmiy siljishlar ro‘y berdi. O‘zbekiston Fanlar akademiyasining 
eksperimental biologiya institutida istiqbolli va viltga chidamli «Toshkent-1», 
«Toshkent-2», «Toshkent-3» kabi (hozirgi kunda bu navlar ham kasallanib, yoki 
boshqa navlarga chatishtirilishi natijasida o‘z ahamiyatini yo‘qotdi) chigit 
navlari yaratildi. SoyuzNIXI mutaxassislari chigitning yaxshi sifatli tola 
beradigan yuqori hosilli navlarini etishtirdilar. 
Respublikaning ishlab chiqaruvchi kuchlarini rivojlantirish, uning moddiy 
bazasini yaratish va mustahkamlashda qo‘riq erlarning ahamiyati katta 
bo‘lganligini ta’kidlab, I.A.Karimov bunday degan edi: «Mirzacho‘l, Qarshi, 
Jizzax, Yozyovon, Surxon-Sherobod cho‘llarini o‘zlashtirish O‘zbekistonning 
kelajagi bilan bevosita bog‘liq edi... Kechagi qo‘riq cho‘llar bugungi kunda 
O‘zbekiston mustaqilligi uchun ishlab turibdi»
7
. 
Irrigatsiya va melioratsiya sohalarida jiddiy kamchiliklar borligi ma’lum 
bo‘ldi. Buning yorkin ifodasi — erlarning ikkilamchi sho‘rlanishi, 
sug‘oriladigan gektarlar hosildorli-gining pasayib ketganligi, sarflangan 
xarajatlarning piro-vard natijalariga to‘g‘ri kelmasligi edi. Masalan, 1986 yilda 
takroriy sho‘rlanish tufayli sug‘oriladigan ekin maydonlari-ning uchdan bir 
qismi 
zarar 
ko‘rdi. 70—80-yillar chegarasida meliorativ holatning 
yomonlashganligi sababli qariyb 5 ming ga sug‘oriladigan erlar qishloq xo‘jalik 
oborotidan chiqarildi
8
. 1985 yilda 2,3 mln. ga erda kompleks ta’mirlash va 
kapital yaxshilash ishlari olib borilishi talab qilinardi
9
. 1965—1985 yillar 
oralig‘idagi davrda 1,6 mln. ga sug‘oriladigan er maydonlari ishga tushiridsi, 
agrokorxonalarning asosiy fondlari 6 baravar o‘sdi, lekin yalpi mahsulot esa 
faqat 78%ga ortdi
10
. 
7
Каримов И.А. Узбекистан: миллий истиклол, иктисод, сиёсат, мафкура... 89-бет.„ 
8
Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 554. 
9
Абдушукуров К. Развитой социализм: повышение идейно-политического и культурного уровня 
тружеников села. — Т., 1984. С. 65. 
10
УзР Сув хўжалиги вазирлиги жорий архиви. 1986 йил 14 феврал. 

---

15 
Bunday 
halokatli 
holatni 
vujudga 
keltirgan 
sabablar 
orasida 
o‘zlashtirilayotgan erlarning muhandislik-texnik tomondan ta’min etilishi 
masalalariga 
yuzaki 
qaralganligi, 
drenaj 
tizimini 
tashkil 
etishdagi 
ko‘zbo‘yamachilik va xatoliklar, suv xo‘jaligi qurilishining kompleks tarzda 
amalga oshirilmaganligi, yalpi ko‘rsatkichlar ortidan quvish, g‘o‘zalarni 
nazoratsiz ravishda ko‘llatib sug‘orish, qishloq xo‘jaligini boshqarishdagi 
eskicha yondashuvlar bor edi. Lekin eng halokatli ta’sir ko‘rsatgan sabab paxta 
yakkahokimligining majburiy tarzda avj oldirilishi bo‘ldi. 
Suv xo‘jaligi qurilishida nuqsonlar agrar ishlab chiqarishni kimyolashtirish 
dasturini amalga oshirishdagi jiddiy kamchiliklar bilan ham chuqurlashdi. Shuni 
aytish kerakki, qarab chiqilayotgan yillarda kimyolashtirish ittifoq siyosiy 
rahbariyati tomonidan qishloq xo‘jaligini intensivlashning, dehqonchilikdan 
yuqori va barqaror hosil olishning samarali vositasi deb qaralgan edi. Natijada 
kimyolashtirish yo‘li yalpi xususiyat kasb etdi. Ayniqsa, paxtachilikda kimyoviy 
moddalar faollik bilan qo‘llanildi. Masalan, 1965 yilda O‘zbekiston jamoa 
xo‘jaliklarida ishlatilgan 1463,4 ming t mineral o‘g‘itdan 1324,7 ming t. pax-
tachilikda ishlatildi. O‘sha yillardayoq sarflanayotgan mineral o‘g‘itlar darajasi 
ilmiy asoslangan normalarga mos kelmasdi. Xususan, iqtisodiyoti va qishloq 
xo‘jaligi samarali rivojlanayotgan mamlakatlarda bir gektar erga o‘rta hisobda 
ko‘pi bilan 100 kg mineral o‘g‘it sarflandi. O‘zbekistonda esa bu miqdor 60-
yillarning o‘rtalarida gektar hisobiga 268 kg.ni tashkil etdi
11
. Kimyoviy 
moddalarni ishlatish dinamikasi va zaharli vositalar miqdori yildan-yilga ortib 
bordi. Faqat 1970— 1975 yillarning o‘zida zaharli kimyoviy moddalar ishlatish 
oldingi besh yillikka nisbatan 16,5 baravar ortdi. Bu vaqtga kelib eng zaharli va 
xavfli moddalardan biri butifos bo‘lib, u yuqori darajada zaharli ekanligi bilan 
ajralib turardi va kuchli ta’sir qiluvchi defoliant sifatida ishlatilardi. 
Shunisi xarakterliki, bu davrda aviatsiya vositasida zaharli kimyoviy 
moddalarni g‘o‘zalarga sepish jadal ravishda ortib bordi, faqat 60-yillarning 
11
«Ўзбекистон коммунисти». 1985, № 5, 25-бет. 

---

16 
ikkinchi yarmidagi bir besh yillikning o‘zida aviatsiya bilan bajariladigan 
kimyoviy ishlar hajmi 34,3% ko‘paygan
12
. Bularning hammasi odamlar 
yashaydigan tabiiy muhitga halokatli tarzda salbiy ta’sir qildi, xavfli kasalliklar 
va o‘lim darajasining ortishiga sabab bo‘ldi, insonning gen tuzilishida xatarli 
o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. 
Respublikaning taniqli olimlari, milliy ziyolilari o‘z xalqining taqdiriga 
befarq qarab turaolmadi, ogohlantiruvchi xatlar bilan ittifoq organlariga 
murojaat qildilar. Masalan, 1969 yil 17 noyabrda O‘zbekiston SSR Fanlar 
akademiyasining Prezidenti O.S.Sodiqov boshliq bir guruh taniqli olimlar ittifoq 
rahbar organlariga yozma ma’lumotnoma yo‘llab, unda qishloq xo‘jaligida 
ommaviy ravishda qo‘llanilayotgan pestitsidlar va zaharli kimyoviy moddalar 
inson salomatligiga va atrof muhitga halokatli ta’sir etayotganligini ma’lum 
qilgan edi. Biroq, Markaz bunday ogoh etishlarga aks-sado bermadi. Aksincha, 
O‘zbekiston rahbariyati qishloq xo‘jalik ishlarida eng zaharli kimyoviy 
vositalarni ishlatishni mustaqil ravishda cheklashga uringanda ittifoq rahbar 
doiralari ularni kengroq qo‘llashni qattiq turib talab qildilar. 
Bunday yondashuv shunga olib keldiki, O‘zbekistondagi vaziyat fojiaviy 
tus ola boshladi. Qishloqda keskin epidemiologik sharoit vujudga keldi, 
zaharlanishlar soni keskin ortdi, virusli gepatit bilan og‘riganlar ko‘paydi, 
boshqa xavfli kasalliklar ham tarqala boshladi. Masalan, 80-yillarning 
o‘rtalariga kelib Xorazm, Buxoro va Qoraqalpog‘iston Avtonom Respublikasida 
katta yoshdagilarning 70%dan ortiqrog‘i va bolalarning 80%dan ko‘prog‘i bitta 
yoki bir nechta kasalliklar bilan og‘rigan edi. O‘zbek qishloqlariga dizenteriya, 
tuberkulyoz (sil) kabi yaramas kasalliklar shiddat bilan tarqala boshladi. 
Xususan, 1980—1985 yillar oralig‘idagi davrda har 10 ming kishi hisobiga 
zararli o‘simtalar bilan og‘rigan bemorlar soni 204 kishidan 242 kishiga etdi, 
faol tuberkulyoz bilan kasallanish 1985 yilga kelib qishloq joylarida 5,4 ming 
12
Обламуродов Н. Развитие аграрного производства Узбекистана в 1971—1990 гг. Опыт,уроки и 
проблемы. Автореф.дисс.докт. ист. наук. — Т., 1994. С. 26. 

---

17 
kishiga etdi
13
. Bolalar o‘limining ortishi chidab bo‘lmaydigan hollardan biri 
bo‘ldi. Agrar iщlab chiqarishdagi doimiy tanglik holati ittifoq rahbariyatini 
ishlab chiqarishning iqtisodiy rag‘batlantiruvchi omillarini qidirib topishga 
undadi. SHuni ham aytish kerakki, sovetlar tarixida ishlab chiqarish — iqtisodiy 
munosabatlar tizimini yangilashga, boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik 
amaliyotini yumshatishga urinishlar bir necha marta qilingan. Lekin bularning 
hammasi qisqa muddatli bo‘lib, mag‘lubiyatga uchragan, chunki mustabid 
sotsialistik tuzumning o‘zi xo‘jalik yuritishning oqilona tizimiga zid edi. 
Mustabid tuzumning ana shu illatlari 1965 yilda e’lon kilingan navbatdagi 
«yangi» agrar yo‘lni ham «ayab» o‘tirmadi, o‘sha vaqtda qishloq xo‘jaligini 
yuksaltirishga doir taklif etilgan dasturda iqtisodiy munosabatlar mexanizmini 
yangilash, 
moddiy 
rag‘batlantirish imkoniyatlaridan yanada to‘laroq 
foydalanishga qaratilgan ijobiy chora-tadbirlarni, ya’ni jamoa va davlat 
xo‘jaliklariga birmuncha iqtisodiy mustaqillik berishni nazarda tutgan edi. 
Afsuski, bu chora-tadbirlar lozim darajada amalga oshirilmadi. Iqtisodiy 
omillardan foydalanishga qaratilgan bu choralar mustabid tuzumning qattiq 
qarshiligiga duch keldi. Lekin, shunday bo‘lsada, ayrim ijobiy ishlar amalga 
oshirildi. Xususan, jamoa xo‘jaliklarida kolxozchilar mehnatiga natura shaklida 
haq to‘lash bilan bir qatorda, pul bilan haq to‘lash ham joriy etildi. Xo‘jalik 
hisobi asoslarini faollashtirishga, mehnatni tashkil etishning ayrim ilg‘or 
shakllarini joriy etishga diqqat-e’tibor kuchaytirildi. Bular orasida brigada-
jamoa pudrati shakli istiqbolli deb e’tirof qilindi. 
«Erishilgan daraja»dan navbatdagi reja topshirikdarini belgilashdan iborat 
yaramas tajriba qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining rivojlanishiga jiddiy to‘siq 
bo‘ldi. U, bir tomondan, «uzoqni ko‘ra biladigan» rahbarlarning xo‘jaliklarda 
mahsulot o‘sishidagi resurslar imkoniyatlarini yashirishiga olib keldi. Ular 
mazkur imkoniyatlarning cheklanmaganligini tushunishar edi. Ikkinchi 
tomondan, bu hol ommaviy qo‘shib yozishlarga, ko‘zbo‘yamachilik, aldashga 
13
Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 556. 

---

18 
olib kelardi. Xo‘jaliklar shunday qilishga majbur edilar, chunki noreal reja 
topshiriqlarini bajarishning barcha manbalari tugagan edi. O‘zbekistonda bu hol 
paxtachiliqda sodir bo‘ldi, chunki ittifoq rahbariyati paxta etishtirishni muttasil 
ko‘paytirib borishni qattiq turib talab qilardi. 80-yillarning o‘rtalariga kelib 
paxta ekiladigan maydon 3 mln. ga.ni tashkil etdi. 
Shuni ham aytish kerakki, O‘zbekiston xukumati paxta yakkahokimligining 
salbiy oqibatlari ortib borayotganidan tashvishga tushib, har yili Moskva oldiga 
paxta rejasini kamaytirish masalasini qo‘yib keldi. Biroq Moskva bunga yo‘l 
bermas, paxtani eksport qilish mamlakatga taqchil valyutani qo‘lga kiritish 
imkonini beradi, deb bahona kilardi. Markazning ishtahasi esa yildan-yilga ortib 
borardi. Erishilgan darajadan boshlab rejalashtirish, mablag‘larni birinchi galda 
paxtachilikni va paxta etishtirishni ko‘paytirish bilan bog‘liq bo‘lgan 
tarmoqlarni rivojlantirishga ajratish, amalda, yalpi paxta hosili ketidan quvishga 
olib keldi. Respublikadagi barcha tashkilotchilik va siyosiy ishlar birinchi 
navbatda paxtachilikni «yuksaltirish» va rejalarning bajarilishi bilan bog‘liq edi. 
Paxta bo‘yicha rejalarning ta’min etilishi partiya rahbariyatining yuqori 
bahosiga sazovor bo‘lardi, oliy mukofotlarga taqdim etilardi. 
Respublika rahbariyatining paxta etishtirishni real muvozanatda saqlash 
uchun mardonavor urinishlariga qaramasdan, uning salmog‘i yildan-yilga ortib 
bordi. Aytaylik, uning salmog‘i, hatto, chor Rossiyasi hukmronlik qilgan (1913 
y). davrda 33,2% ni tashkil etgan bo‘lsa, 1950 yilga kelib 56,6% ga teng bo‘ldi, 
80-yillarning o‘rtalarga kelib 75% ga, bir qancha viloyatlarda esa undan ham 
yuqoriga ko‘tarildi
14
. Holbuki, jahon tajribasining ko‘rsatishicha, paxta ekini 
nisbati 60% dan oshmasligi lozim ekan. Biroq Ittifoq siyosiy rahbariyatini bu 
haqiqat kamroq qiziqtirardi. O‘zbekistonning amalda paxta etishtirishni 
ko‘paytirish imkoniyati tugagan va reja topshiriqlari noreal tus olgan bir 
sharoitda Markaz O‘zbekistonda 2000 yilga borib paxtaning yalpi hosilini 8 
mln. t.ga etkazish dasturini ishlab chiqdi. Paxta yakkahokimligining salbiy 
14
Ризаев С. Кўрсатиб ўтилган асар... 73-бет. 

---

19 
oqibatlarini oqlash va o‘zbek xalqini mafkuraviy ta’sir ostida saqlab turish 
maqsadida Markaz O‘zbekistonning SSSR xalq xo‘jalik majmuida tutgan 
alohida ahamiyatini zo‘r berib targ‘ib etardi. Mafkuraviy ta’sir ko‘rsatishning 
turli-tuman vositalarini ishlatib, jamoatchilikning fikriga «Paxta — o‘zbek 
xalqining milliy iftixori», «Paxta — O‘zbekistonning baynalmilal burchi» kabi 
shiorlarni tinimsiz singdirishga harakat qildi. L.Brejnevning «Oq oltinni oltin 
qo‘llar yaratadi» degan «qanotli» so‘zlari ko‘p qavatli uylarning tepasida neon 
chiroqlari bilan yonib turardi, bu so‘zlar minglab ulkan pannolar va plakatlarda 
takrorlangan edi. 
Adolatsiz narx siyosati tufayli ahvol yanada murakkablashib bordi, chunki 
qayta ishlovchilar manfaatlarini o‘ylab, paxta etishtirishning nihoyatda 
sermehnat, serchiqim jarayon ekanligini amalda e’tiborga olinmas, bu esa 
paxtakorlar manfaatlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri cheklab qo‘yishga olib kelardi. 
Respublikaning paxtaning xarid qilish narxlarini qayta ko‘rib chiqish, ularni 
paxtaning sermehnat ekin ekanligiga moslashtirish haqida bir necha bor qilgan 
takliflariga qaramasdan, narxlar nihoyatda pastligicha qolaverdi. Aytaylik, bir 
tonna paxtani etishtirishga 340 kishi soat vaqt sarflangani holda bir tonna 
bug‘doyga nisbatan bu ko‘rsatkich faqat 12 kishi soatni tashkil etardi. Sotish 
narxlari esa faqat 5 baravar farq qilardi. Holbuki, mehnat sarflash va narxlarni 
bunday nisbatda belgilash, paxta etishtiruvchi respublikalarda, shu jumladan, 
O‘zbekistonda mehnat unumdorligi past, degan tasavvurni yuzaga keltirishi 
tabiiy edi. 
O‘zbekiston iqtisodiyotining paxta etishtirishga yo‘naltirilganligi jamiyat 
hayotining barcha sohalarida og‘riqli jarayonlarni kuchaytirdi. O‘zbekistonning 
boyligi hisoblangan paxta uning uchun tashvishga aylandi. «Oq oltin» yo‘lida 
o‘n minglab katta yoshdagi kishilar va bolalar qurbon qilindi, o‘zbek xalqiga 
nisbatan qilingan bu zo‘ravonlikni «paxta fronti — front esa qurbonsiz 
bo‘lmaydi», deb izohladilar. 

---

20 
Dehqonlarning tomorqa uchastkalari qisqartirilib, ularga ham paxta ekildi. 
Dehqon farzandlari «baxtli bolalik»ni butifos sepilgan paxta dalalarida 
o‘tkazdilar. Ko‘plari sariq kasalligidan vafot etdilar, zaharli moddalardan 
shikastlandilar. Paxta tufayli epidemiyalar paydo bo‘ldi, dehqon dasturxonidan 
qut-baraka ketdi. 
Iqtisodiyotdagi, ma’naviyatdagi, ijtimoiy ongdagi o‘zgarishlar jamiyat 
hayotining barcha tomonlariga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi. Mamlakat 80-
yillar o‘rtalariga kelib g‘oyat keskin tanglik yoqasida turardi.