Mavzu: metrologiya haqida umumiy tushunchalar

1.5. O‘lchovlarning aniqligi va xatoligi
O‘lchovlarning aniqligi deganda o‘lchovlar natijalarining o‘lchanayotgan
kattalikning haqiqiy mohiyatiga yaqinlashtirilishi darajasi tushuniladi.
O‘lchovning xatoligi - o‘lchanayotgan kattalikning mohiyatini o‘lchashda
olingan mohiyat bilan ana shu kattalikning haqiqiy miqdorini ifodalaydigan
mohiyat o‘rtasidagi algebraik farq.
Amalda o‘lchanayotgan kattalikning haqiqiy mohiyati o‘lchanayotgan
kattalikning haqiqiy mohiyati deb ataladigan haqiqiy mohiyatga eng yaqin bo‘lgan
mohiyat bilan almashtiriladi. Bunday mohiyat har bir muayyan holda aytib
o‘tiladigan va kuzatuvchiga ma’qul bo‘ladigan kattalikka farq qiladi.
O‘lchanadigan kattalikning haqiqiy mohiyati tushunchasining tatbiq qilinishi
xatolikni belgilash uchun mumkin bo‘ladigan real kattalikka o‘zgartirib bunday
xatolikning belgilanishini aniqlashtirishga imkon beradi.

O‘lchashlar birligini ta’minlash tizimi.
Metrologiyaning asoschisi D.LMendeleyev o'lchovlarning roli to‘g‘risida shunday degan edi: «Fan o‘lchov boshlangan paytdan boshlab boshlanadi». Angliyadagi metrologiya asoschisi Tomson shunday deb yozgan edi: «Наг qanday buyum faqat uni o‘lchab bo‘ladigan darajadagina ma’lum bo‘ladi». Mashhur rus olimi metrologiya to‘g‘risida yana shunday bir fikmi bildirgan: «O‘lchashsan’ati tabiat qonunlarining qa’riga kirib borish va uni insonning hukmronligiga bo‘ysundirish uchun odamzotning tafakkuri tomonidan yaratilgan qudratli qurol hisoblanadi». Metrologiya nuqtai nazaridan olganda oichov nima degani? O‘lchov ( 0 ‘ZDST-16263-70) - bu jismoniy miqdor mohiyatining maxsus texnika vositalari yordamida tajriba yo‘li bilan topilishidir. O‘lchashlar birligini ta’miniash Davlat tizimi har qanday davlat uchun muhim vazifalardan hisoblanadi. Mamlakatning barcha tadbirkor subyektlari ulaming qanday tashkilotga tegishliligi va mulkdorlik shaklidan qat'iy nazar, o‘lchashlar birligiga rioya qilish lozimdir. Mamlakatimizda o‘lchashlai birligi o‘lchashlar birhgini ta’minlash tizimining faoliyati natijasida ta’minlanadi. 0 ‘zbekiston Respublikasida o‘lchashlar birligini ta’minlash
tizimi mamlakatimiz xalq xo‘jaligi kompleksining samarali iqtisodiy
rivojlanishi talablaridan kelib chiqqan holda, o‘lchashlar birhgiga
erishish va uni asrash ilmiy-asoslangan, texnik maqbul va iqtisodiy
maqsadga muvofiq me’yorlar, qoidalar va protseduralar tizimidir.
«Metrologiya» - o‘lchashlar, ulaming birligini ta’minlash usullari va vositalari hamda kerakli aniqhkka erishish yo‘llari haqidagi fandir. "Metrologiya" so‘zi grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, "metron"- o‘lchash, "logos" - ta’limot ma’nosini anglatadi, ya’ni, o‘lchash ta’limoti demakdir. «Kattalik» - sifat jihatidan ajratilishi va miqdor jihatidan aniqlanishi mumkin bo‘lgan hodisalar, moddiy tizim, moddaningxususiyatidir. « 0 ‘lchaniladigan kattalib> - o‘lchash vazifasining asosiy
maqsadiga muvofiq o'lchanishi lozim bo‘lgan, o‘lchanadigan yoki
o‘lchangan kattalik. «Kattalik o‘lchami» - muayyan miqdoriy obyekt, tizim, hodisa
yoki jarayongategishli bo‘lgan kattalikning miqdoriy aniqlanganligi.
«Kattalikning qiymati» - kattalik uchun qabul qilingan
birliklaming ma’lum bir soni bilan kattalikning o‘lchamini ifodalash.
«Chin qiymat» - ma’lum kattalikni sifat va miqdor jihatdan ideal tavsiflay oladigan kattalik qiymati. «Haqiqiy qiymat» - sinov orqali topilgan qiymat chin qiymatga
shu darajada yaqinki, berilgan masalada buning o'mida foydalanishi
mumkin. «Ko‘rsatkicb> - berilgan kattalikni oicnashda yordamchi
sifatida qaraladigan kattalik. «Kattaliklar tizimi» - kattaliklaming birlari mustaqil, boshqalari esa mustaqil kattaliklaming funksiyasi deb qabul qilinadigan
prinsiplarga muvofiq tashkil etilgan kattaliklar to‘plami. «Asosiy kattalik» - tizimga kiradigan va tizimning boshqa kattaliklaridan mustaqil deb shartU ravishda qabul qilingan kattalik. «Hosilaviy kattalib> - tizimga kiradigan va bu tizimning asosiy
kattaliklari orqali aniqlanadigan kattalik. «Kattalikning o‘lchov birligi» - shartli ravishda 1 ga teng qiymat berilgan va o‘zi bilan bir turli kattaliklami miqdor jihatdan
ifodalash uchun qo‘llaniladigan, belgilangan o'lchamli kattalik. «Kattaliklar birliklari tizimi» - berilgan kattaliklar tizimi uchun qabul qilingan printsiplarga muvofiq tuzilgan kattaliklaming asosiy va hosilaviy birliklari majmui.
«Kattaliklar birliklari tizimining asosiy birligi» - asosiy kattalikning berilgan birliklar tizimidagi birligi. «Kattaiiklar birliklari tizimining hosilaviy birligi» - asosiy birliklar yoki asosiy va aniqlangan hosilaviy birliklar bilan
bog‘lovchi tenglamaga muvofiq tashkil topgan, kattaiiklar tizimining
hosilaviy kattalik birligi. «Kattalikning tizimdan tashqari birligi» - qabul qilingan
birliklar tizimiga kirmaydigan kattalik birligi. «Kattalikning karrali birligi» - tizimli yoki tizimdan tashqari birlikdan butun son marta kattabo‘lgan kattalik birligi.
Xulosa
«Kattalikning ulushli birligi» - tizimli yoki tizimdan tashqari birlikdan butun son marta kichik bo‘lgan kattalik birligi. «Xalqaro birliklar tizimi» - o‘lcho\dar va tarozilar bo‘yicha bosh konferentsiya qabul qilgan va tavsiya etgan birliklar kogerent tizimi. «Metrologiya bo‘yicha milliy idora» - davlatda o‘lchashlar
birligini ta’minlash ishlari bo'yicha rahbarlikni amalga oshirish vakolatiga ega bo‘lgan berilgan davlat boshqaruv idorasi. « 0 ‘lchashlar birligi» - o‘lchash natijalari qonunlashtirilgan birliklar da ifoaalanib, ulaming xatoliklari berilgan ehtimollik bilan belgilangan chegarasidan chiqmaydigan o‘lchashlarning holati.
« o‘lchov aniqligi» - haqiqiy izlanayotgan o‘lchov qiymatlarini
yaqinlikdan ta’riflashdir. Shuning uchun metrologiyaning asosiy masalasi aniq bir aniqhkda ifodalash va kerakli birlikda ta’minlashdir.
« 0 ‘lchash vositasi» - texnik vositalar bo‘lib, metrologik
xossalarini o‘lchash uchun qo‘llaniladi.
«BirUk etaloni» - o‘lchash vositasi bo‘lib, boshqa o‘lchash
vositalariga uzatish maqsadida va fizik o‘lchov birliklarini saqlash
uchun ishlatiladi. «Davlat etaloni» - etalon, 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida
belgilangan o‘lchov birliklari uchun milliy idora tomonidan tan
olinganligi. «Metrologik xizmat» - birlik o‘lchamida ta’minlashga yo‘naltirilgan yuridik shaxslarning va ulaming ish faoliyatida metrologik
xizmat va davlat idoralarining tarmoqlari.
«Davlat metrologik nazorati» - metrologiya qonun-qoidalariga
rioya qilishni tekshirish vakolatiga ega bo‘lgan davlat metrologik
xizmati. « 0 ‘lchash vositalarini tekshirish» - jarayonlar jami bo‘lib,
texnik shartlarda belgilangan o‘lchash vositalarigabog‘liqlikni davlat
metrologik xizmat idoralari tomonidan aniqlash va tasdiqlash.
« 0 ‘lchash vositalarini kalibrovka qilish» - jarayonlar jami
bo‘lib, qo‘llanilishga yaroqli bolgan o‘lchash vositalarinmg
yaroqliligi va metrologik xossalarining haqiqiy qiymatlarini
tasdiqlash va aniqlash ishlari kalibrli laboratoriyadabajarilishi.
« 0 ‘lchash vositalarini tayyorlashga ruxsatnoma» - hujjat,
davlat metrologik idoralari tomonidan ko‘rsatilgan faoliyat turi bilan
shug‘ullanish huquqiga ega bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslarga
berilgan guvohnoma. « 0 ‘lchash vositalarini metrologik attestatsiyalash» - ulaming
xossalarini batafsil tadqiqot qilish asosida birlik ishlab chiqarishda
o‘lchash vositalarinmg qoilanihshi uchun metrologik xizmatning
iqrorligi. «Metrologik xizmat, markaz, laboratoriyalami akkreditatsiyalash» - birlik o‘lchashlami ta’minlash bo‘yicha belgilangan joyda akkreditatsiyalashtirish ishlari metrologik xizmat, markazlar va laboratoriyalarda o‘tkazilishi. «Oichash vositalarini kalibrovka qilish huquqiga ega bo‘lgan yuridik shaxslarning metrologik xizmatini akkreditatsiyalashtirish» - metrologik xizmat yuridik shaxslari tomonidan o‘lchash vositalarini kalibrlash ishlari belgilangan joylarda o‘tkaziladi. « 0 ‘lchashni bajarish uslublarini metrologik attestatsiyalash» - o‘lchash xatoliklarining xususiyatlarini tadqiq etish va baholash. « 0 ‘lchashlar birligini ta’minlash» - o‘lchashlar birligini
ta’minlash bo'yicha 0 ‘zbekiston Respublikasining hududida amal qilinadigan qonun hujjatlar, standartlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq o‘lchashlar birligiga erishishga va saqlab turishgayo‘naltirilgan xizmatlarni va idoralaming faoliyati. « 0 ‘lchashlar birligini ta’minlash tizimi» - o‘lchashlar birligiga erishish va ulami saqlab turish uchun 0 ‘zbekiston Respublikasining xalq xo‘jalik majmuasini samarali iqtisodiy rivojlanish talablariga bog‘liq bo‘lgan ilmiy asoslangan, texnikaviy to‘g‘ri keladigan va iqtisodiy ma’qul bo‘lgan me’yorlar, qoidalar va tadbirlar tizimi.
Standartlashtirishni hayotda aktiv vosita sifatida umumdavlat texnik siyosatidan o‘tkazish, mehnat unumdorligini oshirish, ishJab chiqarish vositasi, issiqlik va energiyaga tayangan holda, yangi resurslami ehtiyot qilish fan va texnikada yutuqlarga olib kelishi mumkin. Respublikamizda standartlashtirish tashkiliy va moddiylikka tayangan holda, umumdavlat qonun kuchi yordamida amalga oshiriladi. 0 ‘zbekiston standarlashtirish, metrologiya va
sertifikatlashtirish bo'yicha agentligi - standartlashtirish bo‘yicha milliy idora hisoblanadi.