Mavzu: maxsus leksik boyliklar

9. Antonim (yunon. anti – qarshi va onoma – nom) – bir-biriga qarama-qarshi, zid ma’nolarni ifodalovchi so’z va iboralar. Qish-yoz, issiq-sovuq, yaxshi-yomon, ko’p-oz, do’st-dushman, kecha-kunduz, dono-axmoq, keng-tor, achchiq-chuchuk, yosh-qari, katta-kichik, past-baland, aktiv-passiv, yolg’onchi-rostgo’y, olmoq-bermoq, mard-nomard, mehnatsevar-dangasa kabi bir-biriga zid ma’nolarni tashuvchi so’zlar antonimlardir. Antonimik munosabatga kirishgan ikki so’z antonimik juft so’z deb yuritiladi. Antonimik juft so’zlar, odatda, bir so’z turkumidan olinadi. Masalan, kecha-kunduz (ot), issiq-sovuq(sifat), ko’p-oz (ravish), olmoq-bermoq (fe’l) kabi⁵.

Antonimlar tarkib topishlariga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: a) leksik antonimlar – qarama-qarshi ma’noli so’zlardan tarkib topadi: dono-nodon, qish-yoz, kecha-kunduz kabi;

b) leksik-frazeologik antonimlar – qarama-qarshi ma’noli so’z va iboralardan tarkib topadi: quvnoq-dili siyoh, qizg’anchiq-qo’li ochiq...

v) frazeologik antonimlar – qarama-qarshi ma’noli iboralardan tuziladi: boshi osmonga yetdi-fig’oni falakka chiqdi, oq ko’ngilli-qora ko’ngilli⁶.

Antonimlar badiiy asar tilida muhim funktsiyani o’taydi: tasvir ob’ektini ichki ziddiyati bilan ochishga, voqea-hodisani bo’rttirib va yorqin qilib ifodalashga xizmat qiladi. Adabiy asar tilidagi obrazlilik va estetik ta’sirchanlikni ta’minlovchi vositalardan biri ham antonimlardir. Shuning uchun ham san’atkor yozuvchilar til boyligidagi antonimlarni chuqur bilishga va ulardan mahorat bilan foydalanishga hamisha astoydil intilishadi.

Antonimlar o’zbek mumtoz adabiyotida obrazli ifoda usuli sifatida tazod va tarsi san’atlarida keng qo’llanilgan. Masalan,

Ul pari mahjub bo’lg’ay deb meni devonadin,

Cho’g’dek chiqmon tunu kun go’shai vayronadin.

(Alisher Navoiy.)

Hozirgi zamon o’zbek shoirlari ham antonimlardan mahorat bilan foydalanishmoqda. Ba’zi misollar:

Bir o’lkaki, tuprog’ida oltin gullaydi,

Bir o’lkaki, qishlarida shivirlar bahor.

(Oybek.)

Yaxshi-yomon yashar axir, yashar tog’u tosh,

Yasharlar-ku goh e’tirof, e’tiroz etmay.

(Halima Xudoyberdiyeva.)