Mavzu: maxsus leksik boyliklar

Futbol maydonidir kosmos kengligi,

Bizning raketalar etdi nishonga.

Oyning orqa taraf suratin oldik,

Bu sharaf muborak ulug’ insonga.

Bu banddagi «futbol», «kosmos», raketa» so’zlari neologizmlardir. Chunki, mazkur so’zlar hayotimizda paydo bo’lgan yangi narsalarni, texnika yangiligini ifodalaydi.

Lekin har qanday yasama so’z ham tilga singib ketavermaydi. Bir yangi so’z tilga kirib ketishi uchun birinchidan, shu so’zga jamiyatda ehtiyoj bo’lishi lozim. Ikkinchidan, yangi so’z ana shu paydo bo’lgan tushunchani to’la ifoda qilishi va, uchinchidan, tildagi qonuniyatlarga asoslangan bo’lishi kerak.

Neologizmlar – yozuvchi lug’atini boyitadigan manbalardan biri.

3. Dialektizm (yunon. (dialektos– sheva) – ma’lum bir joyning aholisi ishlatadigan, boshqalarga u qadar tushunarli bo’lmagan so’z va iboralar. Masalan: adabiy tildagi «hovli» so’zi Farg’ona vodiysida «eshik» deb yuritiladi; boriboq (borgan hamona) so’zi ba’zi joylarda boribla shaklida ishlatiladi. Shuningdek, qalampir, ishqilib, kelayotir so’zlari Toshkent shevasida garmdori, haytovur, ke-votti deb ishlatiladi. Bu – dialektizmdir.

Dialektizmdan g’oyat ehtiyotkorlik va ustalik bilan foydalaniladi. Aks holda u asar tilini buzadi, og’irlashtirib qo’yadi. So’z san’atkorlari dialektizmdan ma’lum me’yorda foydalanish orqali personajlar tillarini individuallashtiradi, konkretlashtiradi.

A.Muxtorning «Tug’ilish» romanidan olingan quyidagi parchaga e’tibor qiling:

Pochchayev bu safar ro’yxat ko’tarib kirdi...

– Diqqat, o’rtoqlar! – dedi u qalam bilan fanerni taqillatib.

– Jumanazarov Matchon bormi?

– Bor.

– Kasbing?

– Qo’ychivon.

– Nikolayev Nikita?

– Bor. Duradgor.

– Sariyev Juman?

– Slesar.

– Xoldor Jo-Jo...

– Shatta. Jonsug’urov pamilam. Amolaykim kasbim ko’p. Uchtasinila aytay. Avval do’kon mudiri o’g’onman, innay iskaladda zavdish, ekspiditr...

Ba’zan dialektizm avtor nutqida ham uchrab turadi: yozuvchi qaysi muhitni tasvirlayotgan bo’lsa, avtor nutqini ham qisman o’sha muhitga (yoki ma’lum kasb kishilarining tiliga) moslashtiradi.

4. Varvarizm (latin. Barbarous – ajnabiy) – boshqa tillardan kelib kirgan so’z va iboralar. Masalan, Oybekning «Fanga yurish» she’ridan olingan quyidagi bandga e’tibor qilaylik:

Ey, erkin qishloqning yigit-qizlari!