Mavzu. Marjinalizm ta’limoti va neoklassik iqtisodiy maktablar (2 soat) Reja

Adabiyot
Asosiy adabiyot
Iqtismodiy ta’limotlar tarixi. Darslik. T., Moliya, 2002 (14-15- boblar)
Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. T., TMI. 2003
Qo’shimcha adabiyot

1. 
   Voytov M. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. Kratkiy kurs. Uchebnoe posobie. M., 2001
   
2. 
   Mark Blaug’. Ekonomicheskaya mыsl v retrospektive. M., 1996
   
3. 
   Yadg’arov Ya.S. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. Uchebnik dlya vuzov. M., 2002
   
4. 
   Yadg’arov Ya.S. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. Uchebnik dlya vuzov. M., 2009
   
5. 
   Kvasova A.S. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. Uchebnik dlya vuzov. M., 2002
   
6. 
   Bartenev S.A. Istoriya ekonomicheskix ucheniy v voprosax i otvetax. Uchebno-metodicheskoe posobie. M., 2002
   

mavzu. Xozirg’i zamon iqtisodiy ta’limotlarining’ asosiy yo’nalishlari (2 soat)
Reja

1. 
   Ҳozirg’i zamon iqtisodiy ta’limotlari shakllanishi va rivojlanishining’ asosiy xususiyatlari
   
2. 
   Institustionalizm yo’nalishi
   
3. 
   Nomukammal bozor ta’limotlari
   
4. 
   Monetarizm va neoliberalizm evolyustiyasi
   

1. 
   ҲOZIRG’I ZAMON IQTISODIY TA’LIMOTLARI ShAKLLANIShI VA RIVOJLANIShINING’ ASOSIY XUSUSIYaTLARI
   

Birinchi navbatda «ҳozirg’i zamon» tushunchasig’a aniqlik kiritish kerak. Ba’zi iqtisodchilarning’ fikricha, XIX asr oxirlarida vujudg’a kelg’an iqtisodiy G’’oya, ta’limot va konstepstiyalar ҳozirg’i zamonniki deb tan olinadi.
Bu izoҳda mantiq bor, albatta, chunki o’sha davrda yuzag’a kelg’an iqtisodiy G’’oyalar keying’i iqtisodiy qarashlar uchun tayanch, asos rolini o’ynaydi. Ammo bu izoҳning’ cheklang’anlig’ini ҳam aytish kerak, neg’aki XX asrning’ o’rtalari, ayniqsa ikkinchi Jaҳon urushidan keyin iqtisodiy ta’limotlar bir qancha yang’i qarash, G’’oya, konstepstiya va nazariyalar bilan boyidi, ularni ҳam albatta «ҳozirg’i zamon» iqtisodiy G’’oyalarig’a kiritish tabiiydir, ammo ularning’ evolyustiyasi ro’y berg’an.
Shu erda shuni aloҳida ta’kidlab o’tish kerakki, iqtisodiy ta’limotlarning’ paydo bo’lishi, shakllanishi va rivoji doimo tarixan dialektik ravishda ro’y bermoqda. Tarixning’ g’uvoҳlik berishicha, ma’lum davrda yuzag’a kelg’an u yoki bu ta’limot vaqt va sharoit taqozosi bilan doim evolyustiyada, rivojlanishda bo’ladi.
XX asrning’ 50-60- yillari, ayniqsa keying’i paytlarda jaҳondag’i bir qancha avvaldan rivojlang’an mamlakatlar (AQSh, Buyuk Britaniya, G’FR, Franstiya, Italiya, Kanada va boshqa Evropa Ittifoqi davlatlari...) qatorig’a yang’i-yang’i davlatlar kelib qo’shilmoqda, ayniqsa Yaponiya, Turkiya va yang’i industrial mamlakatlar (YaIM) «to’rt ajdaҳo»: Koreya Respublikasi, Tayvan, Sing’apur va G’onkong’ (Syang’an) ҳamda shular rivojig’a yaqinlashayotg’an Malayziya, Filippin, Tailand kabi davlatlar soni ortib bormoqda.
Ilg’arilari dam-badam bo’lib turadig’an inqirozlar soni va ko’lami keskin kamaydi. Ammo yo’qolg’an emas, bu nisbiyyutuqlar bir tomondan ilmiy texnika inqilobi natijalaridan omilkorlik bilan foydalanilg’anlig’i va ikkinchidan aҳoli ijtimoiy talablarini to’laroq qondirish bilan boG’’liq bo’lg’an ta’limotlar qo’llanilayotg’anlig’idir, oqibatda ko’pchilik mamlakatlarda iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlik ҳukm surmoqda. Ammo kapitalizm yo’lini tanlab olg’an, bozor iqtisodiyotidan foydalanayotg’an yuzlab qoloq davlatlar borlig’ini ҳam inkor etish mumkin emas. Demak, iqtisodiy rivojlanishning’ yana boshqa omillari ҳam bo’lsa kerakki (iqtisodiy konstepstiya, siyosat...), ulardan samarali foydalanayotg’an davlatlar (ularning’ soni 20-25 ta) jaҳon iqtisodiyotida yutuqlarg’a erishmoqdalar. Shu tajribani o’rg’anish va amaliyotda foydalanish ҳayotiy zaruriyatg’a aylandi.
Ko’rinib turibdiki, ҳozirg’i zamon iqtisodiy ta’limotlari tobora chuqurlashib, nazariy masalalar ҳayot bilan chambarchas boG’’liq bo’lib bormoqda.
Biz yuqorida keltirg’an iqtisodiy ta’limotlar doimo rivojlanishda bo’lib, ularning’ ҳech biri sof ҳolda biror bir mamlakatda qo’llanilmaydi. Amaliyotda bu mavjud iqtisodiy ta’limotlar, ularning’ turli oqimlari, maktablarning’ qorishmalari qo’llaniladi.
Ҳozirg’i zamon iqtisodiy ta’limotlarining’ asosan uch yo’nalishini ajratish mumkin:
1. Neoklassik (yang’i klassik).
2. Ijtimoiy-institustional.
3. Keynschilik.
Iqtisodiyotda bir qancha ofatlar, xususan, ommaviy ishsizlik va inflyastiya ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda asosiy muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Qanday qilib aҳoloning’ mo’’tadil va to’la bandlig’ini, real daromadlar O’sishini ta’minlash mumkin deg’an savollar ҳammani, iqtisodiyot fani noyondolarini ҳam qiziqtirib kelmoqda. Ayniqsa inqirozsiz iqtisodiy stiklning’ sirlari nimani muҳimdir.
Bu va boshqa masalalar bilan neoklassik sintez yo’nalishi shuG’’ullanib, unda klassik iqtisodiy ta’limot tomonidan ilg’ari aniqlang’an ҳaqiqat va qoidalar ҳozirg’i davrdag’i daromadlar shakllanishi nazariyalari bilan sintez qilinadi. Bu soҳada barakali ijod etg’an P.Samuelson fikricha, «neoklassik sintez» - bu aslida ҳozirg’i nekeyns va neoliberal qoida va «ҳaqiqat» larning’ ilk neoklassik G’’oyalar bilan, shuning’dek klassik maktabning’ ayrim posto’latlari va avvalo ҳozirg’i davridag’i daromadlar shakllanishi nazariyalari bilan birlashtirib qarashidir.
Bu yang’i G’’oyaning’ paydo bo’lishi bilan iqtisodiy taҳlilda aralash shakldag’i qarashlar ustundir, iqtisodiyotni tartibg’a solishning’ turli shakllari taklif etiladi. Ҳozirg’i davrda iqtisodiyotni makroiqtisodiy tartibg’a solishda asosan uchta ta’limot qarashlari sitbiozm (qarishmasi) ishtirok etadi. Bular 1) turli modifikastiyadag’i keynschilik ta’limotlari, 2) taklif iqtisodiyoti nazariyalari va 3) monetarizm. Keynschilik qarashlarida asosan davlatning’ iqtisodiyotg’a faol ishtiroki keng’ tarG’’ib etiladi. Bunda kon’yunkturaning’ o’zg’arishi bilan ishlab chiqarishning’ yuqori darajasini ta’minlash, ish bilan bandlik, stiklik rivojlanishni yumshatish asos qilib olinadi. Bunda asosiy e’tibor davlat bdjetig’a qaratiladi, shu yo’l bilan to’lov imkoniyatlarig’a talab to’G’’ridan- to’G’’ri tartibg’a solinadi. Monetaristlar fikricha esa iqtisodiy ҳayotg’a umuman aralashmaslik prinstipi qo’llab-quvvatlanadi.
Shunieslatibo’tmoqchimizki, 1901 yildanboshlabfizika, kimyo, mediyina (biolog’iya), adabiyotvatinchliknisaqlashsoҳalaridaNobelmukofotiberilibkeladi. 1968 yili Shvestiyadag’i Riksbankning’ 300 yillig’i munosabati bilan va albatta iqtisodiyot fanining’ insoniyat ҳayotidag’i yuksak rolini tan olish va raG’’batlantirish maqsadida iqtisodiyot bo’yicha (oltinchi) Nobel mukofoti joriy etildi va 1969 yildan buyon ҳar yili berib kelinmoqda. Birinchi bo’lib bu mukofot iqtisodchi - matematik olimlar g’ollandiyalik Yan.Tinberg’en va norveg’iyalik Rag’nar Frishg’a «iqtisodiy jarayonlarni matematik taҳlil etishda dinamik modellarni rivojlantirish va qo’llash bo’yicha tadqiqotlari uchun» berildi (boshqa Nobel mukofotlari to’G’’risidag’i ma’lumotni A.Razzoqovning’ 2004 y. chop etilg’an kitobidan olish mumkin).
1970 yilda (ikkinchi bo’lib) Nobel mukofoti P.Samuelsong’a «statik va dinamik iqtisodiy nazariyani rivojlantirilg’ani va shu bilan iqtisodiyot fani taҳlilini yanada yuqoriroq poG’’onag’a ko’tarishg’a ҳissa qo’shg’an ilmiy ishi uchun» berildi. Quyida shu iqtisodchining’ iqtisodiy G’’oyalari to’G’’risida fikr yuritiladi.
Pol Antoni Samuelson (1915) Chikag’o universitetida ta’lim olg’an (1932-1935) G’arvard oliy maktabida A.Xansen, V.Leont’ev, Y.Shumperetlardan ilm o’rg’andi. 1941 yildan Massachusets texnolog’ik institutida ishlay boshladi (dastlab professor assistenti). Amerika iqtisodiy assostiastiyasi (1961), Ekonometrik jamiyat (1951). Ҳalqaro iqtisodiy assostiastiya (1965-1968) prezidenti bo’lib saylang’an. Olim nazariyotchi bo’lish bilan birg’a, AQSh prezidenti yordamchi, «Newsweek» jurnalida faol ishtirok ҳam edi. Biz bu olimni asosan «Ekonomiks» kitobi muallifi sifatida yaxshi taniymiz. Samuelsonning’ bu kitobi dastlab 1948 yili chop etildi va 14 marta qayta nashr etilib, ҳozirg’i iqtisodiy ta’limotlarning’ asosiy yo’nalishlaridan birini tashkil etadi.
1992 yilda bu kitob Vilyam Nordxaus bilan ҳammualiflikda nashr etildi. «Ekonomiks» kitobi «Ekonomika» nomi bilan rus tilig’a aG’’darildi.
Ma’lumki, ҳozirg’i zamon (XX asr) iqtisodiy ta’limotlarida uch asosiy: 1)neoklassik; 2) keynschilik va 3) institustional yo’nalishlar mavjud bo’lib, Samuelson shulardan birinchisining’ vakili sifatida ijod etg’an.
Klassik (mumtoz) maktab iqtisodchilari allaqachonlar (XVIII asrda) davlat xususiy tadbirkorlar kirisha olmaydig’an yoki kirishni xoxlamaydig’an ayrim tavarlarni ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishni (masalan, milliy mudofaa soҳasig’a taalluqli) uning’ o’zi zimmasig’a olish kerak deg’an fikrg’a rozi bo’lg’anlar. Lekin shu bilan birg’a ular bunday ishtirok juda kam darajada bo’lishi kerak deb, ҳisoblar edilar..
Neoklassik iqtisodiyot to’g’risida fikr yuritib XX asrning’ 70-yillari iqtisodiy qarashlarda ikki yo’nalish paydo bo’lg’anlig’i qayd etiladi: 1) Keyns va keynschilik; 2) Marks G’’oyalari. Ayniqsa neoklassik yo’nalishda matematik usullarning’ keng’ qo’llanilishi, talab, foydalilik, umumiy iqtisodiy muvozanat masalalarining’ yang’icha taҳlili yanada ilmiyroq bo’lib qoldi. A.Marshall, J.B.Klark, U.Jevons, L.Valras, V.Paretto tadqiqotlarida matematik elementlar «iqtisodiy taҳlilning’ nozik metodlari» g’a olib keldi. J.M.Keynsning’ tadqiqoti yuqori baҳolanadi, «Sey qonuni» g’a eҳtiyoj qolmadi, deb yozadi P.Samuelson. Keyns va Keynschilar ta’sirida «aralash iqtisodiyot» yaxshi faoliyat ko’rsata boshlag’anlig’i ta’kidlanadi. 2-jaҳon urushidan so’ng’ ishlab chiqarish niҳoyatda tez o’sg’anlig’i, aҳoli turmush darajasi oshg’anlig’i ta’kidlanadi.
Ammo, deb ta’kidlaydi olim, ҳali bizni to’la bandlik va mo’’tadil baҳolar o’rtasida tanlash imkoniyatidan xalos qila oladig’an yag’ona mukammal iqtisodiy siyosat modeli yaratilmadi.
Samuelson Chikag’o maktabi vakillari faoliyatig’a, xususan, M.Fridmenning’ monitar sistemasig’a yuksak baҳo beradi, chunki bu olimlarda «erkin raqobat», «bozor baҳolari» asosiydir.
Olim iqtisodiy taraqqiyotning’ omillarig’a baҳo berib, uni to’rta deb ҳisoblaydi:
Meҳnat resurslari (inson birinchi va asosiy);
Tabiiy resurslar;
Kapital;
Texnolog’iyalar.
Olimning’ bu omillari «taraqqiyotning’ to’rt G’’ildirag’i» deb yuritiladi. E’tibor berib qarang’, inson roli eng’ yuksak qo’yilg’an. Xaqiqatan ҳaminson bo’lmasa boshqa omillar ishg’a tushmaydi (masalan, Yaponiya, G’FR ...).
Shu sababli yuqorida keltirilg’an Umar Xayemning’ fikri naqadar ҳayotiy, ҳozirg’idek jarang’lab turibdi.