Mavzu. Marjinalizm ta’limoti va neoklassik iqtisodiy maktablar (2 soat) Reja

MARJINALISTIK TA’LIMOTNING’ IJTIMOIY-IQTISODIY AҲAMIYaTI

XIX asrning’ 70-yillarida Avstriya maktabining’ shakllanishi iqtisodiyot fanida katta voqea bo’ldi. Uning’ nazariyotchilari fanda marjinalizm deb nom olg’an iqtisodiy nazariyani ilmiy asoslab berdilar. Bu nazariya qoidalari klassik iqtisodiy maktabdan shu darajada farq qilardiki, u ayrim ҳollarda fandag’i to’ntarish deb ҳam baҳolanadi. Yang’icha yo’nalishni taklif qilg’an iqtisodchilar tovarlar (ne’matlar) qimmatini ung’a bo’lg’an sub’ektiv munosabatlar bilan aniqladilar. Ҳar qanday ne’matlar kishilarning’ talabini qanoatlantirishi darajasig’a qarab, foydalilik kasb etishi mumkindir. «Foydalilik» va «qimmat» kateg’oriyalari o’rtasida o’zaro boG’’liqlik mavjud bo’lib, ҳar qanday ne’mat foydalidir, lekin u qimmatli bo’lmaslig’i ҳam mumkindir. Foydali bo’lg’an ne’matlarg’ina ma’lum darajada qimmatli bo’ladilar. Foydalilik va qimmatlik kateg’oriyalarini ajratib ko’rsatish bilan birg’a marjinalistlar qiymatning’ meҳnat nazariyasini bo’tunlay inkor etdilar. Ular bozorlardag’i iqtisodiy ne’matlarning’ narxini ung’a sarf bo’lg’an meҳnat va ishlab chiqarish ҳarajatlari bilan emas, balki iste’molchining’ sub’ektiv ravishda bu ne’mat qimmatini belg’ilashida o’z o’rnini topadi, deb ҳisoblaydilar.

«Eng’ yuqori foydalilik» nazariyasi o’ta sub’ektivlig’i uchun tartibsizlig’i va to’la isbotlang’an faktlardan keng’ foydalang’anlig’i uchun ko’p marta ҳaqli tanqid qilindi. Lekin ҳozirg’i zamon iqtisodiy ta’limotlarida Avstriya maktabining’ G’’oyalarida ayniqsa mikroekonomika bo’limida keng’ foydalanib kelinmoqda. Chunki bu nazariyaning’ ustun tomoni shu bilan belg’ilanadiki, unda nafaqat ҳarajatlarning’ ҳisobi, balki ishlab chiqarish va muomalaning’ natijalari to’liq inobatg’a olinadi.


XULOSA
X1X asrning’ 70-yillaridan boshlab iqtisodiy ta’limotlarda prinstipial yang’i yo’nalish - marjinalizm G’’oyalari ustundir, avalg’i klassik maktab vakillarining’ fikrlari keskin tanqidg’a uchradi, chunki amaliy iqtisodiyotda o’zg’arishlar ro’y berdi. XX asrning’ boshlarida esa neoklassik (ya’ni yang’i klassik) G’’oyalari shakllana boshladi, bu marjinalizm G’’oyalari rivojining’ 2-bosqichi deb qaralishi mumkin. «Siyosiy iqtisod» dan ancha farq qiluvchi «Ekonomiks» tushunchasi kiritiladi va iqtisodiyotg’a yondoshuv keskin o’zg’ardi.
Neoklassik yo’nalishning’ asosiy mafkurachisi A.Marshall ҳisoblanadi, u «Ekonomiks» iborasini birinchi bo’lib muomalag’a kiritdi. Iqtisodiyot faning’ asosiy vazifasini «insoniyatning’ normal ҳayot faoliyati to’G’’risidag’i ta’limot» deb baҳolaydi.
Klassik maktabning’ prinstipial G’’oyalari ҳimoya qilinadi (erkin baҳo, raqobat, davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashmaslig’i va b.), ammo ung’a marjinalistik qoidalar qo’llaniladi. Qimmat va baҳo shakllanishi niҳoyatda orig’inal ravishda ko’rsatib berilg’an, «qaychi tiG’’i» effekti muҳimdir. Talab va taklif chiziqlarining’ kesishg’an joyida baҳo aniqlanishi, «Marshall ҳochi» niҳoyatda katta aҳamiyatg’a eg’a va ҳozir bu qoida doimo qo’llaniladi.
«Iste’mol ortiqchalig’i», mo’tadil baҳo, talabning’ elastiklig’i, «reprizentativ firma» to’G’’risidag’i G’’oyalar fundamental aҳamiyatg’a eg’a.
Amerikalik J.B.Klarkning’ qarashlarida fanning’ asosiy predmeti «jamiyatning’ barcha daromadlarini turli shakldag’i daromadlarg’a ajratishdan iborat» deb qaraladi.
Fanni statika va dinamikag’a ajratadi, «eng’ yuqori (cheg’araviy) meҳnat unumdorlig’i qonuni»ni kiritadi.
Italiyalik V.Pareto iqtisodiyotda umumiy muvozanat muammolar tadqiqotig’a e’tibor beradi. Matematik apparatdan unumli foydalanib, «befarqlik eg’ri chiziG’’i» ni yaratdi.