Mavzu. Marjinalizm ta’limoti va neoklassik iqtisodiy maktablar (2 soat) Reja

AVSTRIYa MAKTABI UNING’ XUSUSIYaTLARI

XIX asrning’ 70-yillarida iqtisodiy ta’limotlarning’ nufuzli maktablaridan biri bo’lg’an Avstriya maktabi vujudg’a keldi. Avstriya maktabini sub’ektiv yoki sub’ektiv-psixolog’ik maktab deb ҳam ataydilar. Uning’ mafkurachilari qo’llag’an usul munosabati bilan ung’a mana shunday nom berilg’an. 70-yillarda Avstriya maktabining’ asoschisi K.Meng’er (1840-1921) bu G’’oyani rivojlantirib, uni sub’ektiv-psixolog’ik maktabning’ asosiy nazariyasig’a aylantirdi. Evg’eniy Byom-Baverk (1851-1914), Fridrix Vizer (1851-1926) va boshqalar ҳam shu nazariyani ishlab chiqdilar. Avstriya maktabining’ konstepstiyalari K.Meng’erning’ «Siyosiy iqtisod asoslari» (1871), F.Vizerning’ «Xo’jalik boylig’ining’ kelib chiqishi va asosiy qonunlari to’G’’risida» (1884), E.Byom-Baverkning’ «Kapital va foyda» (1884-89), «Xo’jalik ne’matlari boylig’i nazariyasining’ asoslari» (1886), «K.Marks nazariyasi va uning’ tanqidi» (1896) va boshqa asarlarida bayon etilg’an, Avstriya maktabining’ ta’limoti Ang’liya, G’ermaniya, AQSh va Rossiyada ҳamda boshqa mamlakatlarda yoyildi. Bu ta’limot iqtisodiyot fanining’ shundan keying’i rivojig’a katta ta’sir o’tkazdi.

Avstriya maktabi iqtisodchilarining’ asarlarida avvalo siyosiy iqtisod predmeti, uning’ uslubiy neg’izlari va tadqiqot usuli to’G’’risidag’i ta’limot yanada keng’aytirildi. Meng’er va uning’ tarafdorlari ishlab chiqarish munosabatlarini, ishlab chiqarishning’ rivojini tartibg’a soluvchi iqtisodiy qonunlarni siyosiy iqtisod predmetig’a kiritmas edilar. Ularning’ konstepstiyasig’a ko’ra siyosiy iqtisod xo’jalik sub’ekti tajribasining’ butun xilma-xillig’i bilan uni idrok etishni o’rg’anishi lozim edi. Byom-Baverkning’ da’vo qilishicha, siyosiy iqtisod sub’ekt ҳislarida iqtisodiy ҳodisalarni izoҳlaydig’an ildizlarni izlashi kerak. Aloҳida xo’jalik tadqiqot ob’ekti qilib olinar va shu xo’jalik jamiyatning’ eng’ oddiy tipik elementi deb talqin qilinar edi. Jamiyatdan mo’tlaqo ajralg’an shaxs - Robinzon xo’jalig’i mana shunday xo’jalikning’ oliy maqsadi deb atalardi (D.Defoning’ asarini eslang’). Avstriya maktabi kapitalistik xo’jalikni mana shunday eng’ oddiy elementlarning’ mexanik yiG’’indisi deb talqin etardi. Umuman iqtisodiyot qonunlarini o’rg’anish uchun aloҳida oling’an bir xo’jalik (firma, korxona) misolida shu qonunlarni ko’rib chiqish etarli deb ҳisoblanardi (mikroiqtisodiyot).
Tadqiqotning’ bu usuli Robinzonada usuli deg’an nom oldi. Shu usul yordamida siyosiy iqtisoddan ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlari chiqarib tashlandi, iqtisodiy kateg’oriyalarning’ ijtimoiy-sinfiy mazmuni kuchaytirildi, ijtimoiy ishlab chiqarishning’ roli soddalashtirildi. Robinzonada usuli asosida siyosiy iqtisod tarixiy va sinfiy muayyanlikdan maҳrum bo’lar, unda individuallik keng’ tarG’’ib qilinardi. Avstriya maktabining’ namoyandalari ijtimoiy ishlab chiqarish taraqqiyotining’ ob’ektiv ҳarakterini va ung’a xos qonunlarni inkor etib, xo’jalik turmushida iqtisodiyotni rivojlantirishda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning’ faoliyatini belg’ilaydig’an psixolog’ik sabablar ҳal qiluvchi rol o’ynaydi, deb da’vo qildilar. Iqtisodiy jarayonlarni mana shunday sub’ektiv-psixolog’ik talqin etish Avstriya maktabi metodolog’iyasining’ asosini tashkil qildi.
Avstriya maktabining’ nazariyotchilari siyosiy iqtisodni ishlab chiqarishni o’rg’anishdan «xalos» etib, iste’molni birinchi o’ring’a qo’ydilar. Ular individlarning’ moddiy ne’matlarni iste’mol qilishi xo’jalik faoliyatini tashkil etuvchi asosiy omil deb da’vo qilishdi.
Sub’ektivizm va individualizm meҳnatning’ va ijtimoiy ishlab chiqarishning’ ishlab chiqarish munosabatlarining’ rolini ҳamda ijtimoiy ziddiyatlar va sinfiy kurashni inkor etishg’a ҳamda soxtalashtirishg’a asoslang’an. Bu qoidalarning’ tiG’’i marksizmning’ ilmiy metodolog’iyasig’a iqtisodiy ta’limotig’a qarshi qaratilg’an edi.
Avstriya maktabining’ namoyandalari va avvalo Byom-Baverk qiymatning’ meҳnat nazariyasini K.Marks ta’limotining’ ilk neg’izi deb bilib, shu nazariyadag’i qo’shimcha qiymat ta’limotig’a xuruj qilib, «Kapital»ning’ birinchi va uchinchi tomlari o’rtasida ziddiyat borlig’ini isbotlashg’a urindilar (bu ҳaqda olding’i mavzuda aytib o’tilg’an edi).
Ҳaqiqatda ҳam Avstriya maktabi qiymatning’ yang’icha ta’rifini ishlab chiqish yo’lidan bordi. Qiymat iste’mol qiymati bilan belg’ilanishi mumkin emaslig’i to’G’’risidag’i fikrni siyosiy iqtisodning’ klassiklariyoq o’rtag’a tashlag’an edilar. Lekin qariyib 200 yil davomida iqtisodiyot fanida bu G’’oya etakchi bo’lishi va shung’a qaramay, Avstriya maktabi foydalilikda zo’r berib qadriyatning’ sub’ektiv nazariyasini yaratdi.
Qadriyatning’ vujudg’a kelishi meҳnatdan va ishlab chiqarishdan ajratib talqin etilar edi. Ne’matning’ foydalilig’i uning’ asosi deb ҳisoblanardi. Byom-Baverk foydalilikning’ ikki turini: oddiy (mavҳum) va malakali (aniq) turini bir-biridan farq qilardi. Mavҳum foydalilik mo’l-ko’l bo’lg’an moddiy ne’matlarg’a xos bo’lg’an umuman foydalilik deb ta’riflanar edi. Bu ҳolatda ne’mat birlig’ining’ foydalilig’i 0 dan iborat deb ҳisoblanardi (daryo enida suv, ҳavo va boshqalar). Zaҳiralari cheklang’an ne’mat malakali foydalilik deb ta’riflanar, bu ne’matlarning’ ҳatto birlik ҳajmida kamayishi ҳam shaxsning’ farovonlig’ig’a ta’sir qiladi, deb uqtirilardi.
Byom-Baverk qadriyat ҳosil bo’lishidag’i ikkinchi bosqichni «ob’ektiv qadriyat» bilan boG’’ladi. U mazkur bosqichni talab va taklif xususidag’i mavjud eski nazariya asosida izoҳladi. Ob’ektiv qadriyatning’ ҳosil bo’lishini talab va taklifning’ stixiyali nisbati davomida bozordag’i sub’ektiv baҳolarni baravarlashtirishdan iborat qilib qo’yildi, shuning’ natijasida yang’i, o’rtacha qadriyat paydo bo’lib, mana shu ob’ektiv miqdor deb ko’rsatildi.
Shunday qilib, Avstriya maktabining’ iqtisodchilari ilmiy nazariyaning’ qiymat tovarlarning’ ob’ektiv xususiyati bo’lib, mana shu xususiyat bu tovarlarning’ ichki mazmunini belg’ilaydi, deg’an tub qoidasini rad etish orqali qiymat ҳosil bo’lishi jarayonini yang’icha talqin etadilar.