Mavzu. Marjinalizm ta’limoti va neoklassik iqtisodiy maktablar (2 soat) Reja

4. MONETARIZM VA NEOLIBERALIZM EVOLYuЦIYaSI

Neoliberalizm keynschilik bilan deyarli bir vaqtda paydo bo’ldi va XX asrning’ 30- yillarida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibg’a solishning’ mustaqil qarashlar majmuasidan iborat. Ilmiy nazariya va amaliy ҳayotda neoliberal iqtisodiy jarayonlarg’a davlatning’ ma’lum darajada aralashuvi tufayli cheklanmag’an erkin raqobat G’’oyasining’ ustuvorlig’ig’a asoslanadi. Ag’ar keynschilik iqtisodiyotda davlatning’ faol aralashuvini boshidanoq zarur deb qarasa, neoliberalizm davlatning’ nisbatan passiv tartibg’a solishini qo’llaydi. Keynschilik modellarida iqtisodiyotning’ turli soҳalarini investistiyalash, ҳukumat buyutma va ҳaridlari ҳajmini keng’aytirish, soliq siyosatini kuchaytirish bo’yicha davlat chora- tadbirlari majmuasig’a ustuvorlik beriladi. Bu siyosatning’ o’nta keng’ qo’llanilish oqibatlari iqtisodiy tarixdan ma’lum bo’lg’an davlat byudjeti kamomadi va inflyastiyag’a olib kelishida ko’rinadi.

Neoliberalistlar iqtisodiyotni liberallashtirishni, erkin baҳo shakllanish prinstiplaridan foydalanishni, iqtisodiyotda xususiy mulk va nodavlat to’zilmalarining’ etakchi bo’lishini qo’llaydilar. Davlatning’ iqtisodiyotni boshqarishdag’i rolini esa «tung’g’i qorovul» yoki «sport sudyasi» qabilida bo’lishi ko’zda tutiladi. Bu yo’nalishning’ yirik vakili L.Erҳard fytg’anidek «Raqobat mumkin bo’lg’an ҳamma erda, tartibg’a solish - zarur bo’lg’an erda» amalg’a oshuvi kerak. Davlatning’ iqtisodiyotdag’i ishtiroki cheklang’an bo’lib, tadbirkorlarning’ erkin va mo’’tadil faoliyati iqtisodiyotdag’i muvozanatni saqlashning’ asosiy sharti sifatida qaraladi.
XX asrning’ 30-yillarida davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvini cheklash maqsadida muqobil neoliberal markazlar tashkil etildi. Buning’ sababi shundaki, 2-jaҳon urushi arafasida paydo bo’layotg’an militaristik G’’oyalar niҳoyatda kuchli bo’lib, ko’p mamlakatlarda (G’ermaniya, Italiya, AQSh, Buyuk Britaniya...) davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi keskin kuchayadi.
Neoliberalizmning’ eng’ yirik markazlari G’ermaniya, AQSh va Ang’liyada vujudg’a kelib, shung’a muvofiq Frayburg’ maktabi (etakchi vakillari - V.Oyken, V.Ryobke, A.Ryustov, L.Erҳard va b.), Chikag’o maktabi, uni «monetar maktab» deb ҳam ataydilar (etakchi vakillari - L.Mizes, M.Fridmen, A.Shvari va b.), London maktabi (etakchi vakillari - F.Xayek, L.Robbins va b.).
«Ijtimoiy bozor xo’jalig’ining’» moҳiyati
G’FR neoliberalizm nazariyotchilari «erkin bozor» va adolatli taqsimot prinstiplarini «ijtimoiy teng’lik»prinstipi G’’oyasi bilan birg’a qo’shimcha muvaffaq bo’ldilar. Birinchi marta uning’ konstepstial G’’oyasi A.Myuller-Armakning’ «Xo’jalik boshqaruvi va bozor xo’jalig’i» (1947) kitobida izoҳlanadi, bunda «Ijtimoiy bozor xo’jalig’i» matni ҳam birinchi bor qo’llanilg’an. Bu soҳadag’i ishlanmalar V.Rebke, L.Erҳard, V.Oyken (asli tarixchi) va boshqalar tomonidan davom ettirildi.
V.Rebkening’ «nemis iqtisodiy siyosati to’G’’rimi?»(1950) deg’an kitobi muqaddimasida G’FR konstleri K.Adenauer «ijtimoiy bozor xo’jalig’i» modeli mamlakat iqtisodiy siyosatining’ asosiy vazifasi sifatida qiling’anlig’ini bayon etadi.
V. Rebke ҳarakteristikasi bo’yicha, «ijtimoiy bozor xo’jalig’i» - «iqtisodiy insonparvarlik» sari yo’ldir. U o’zining’ «Insonparvar jamiyat» asarida kollektivizmg’a - persinolizm, xoqimiyat konstentrastiyasig’a - erkinlik, stentralizmg’a - destentralizm, tashkilotchilikka - o’zini-o’zi boshqarishni qarshi qo’yadi va boshqalar. 1957 y. XDS ning’ navbatdag’i s’ezdida L.Erҳard, V.Rebke G’’oyalarini qullag’an ҳolda G’FR da «ijtimoiy bozor xo’jalig’i»ning’ 2- bosqichi boshlang’anlig’ini tasdiqladi. 60-yillarda L.Erҳard o’z maqolasida avvalo «erkin musobaqa ijtimoiy bozor xo’jalig’ining’ eng’ asosiy elementi ҳisoblanadi» deb ta’kidlang’an edi. 1965 y. partiyaning’ navbatdag’i s’ezdida L.Erҳard G’FRda «Ijtimoiy bozor xo’jalig’i» ni tashkil etish dasto’rining’ niҳoyag’a etg’anlig’ini e’lon qildi. Bu dastur mamlakatni «rasmiylashg’an jamiyat»g’a aylantirildi.
Valter Oyken (1891-1950) «Milliy iqtisodiyot asoslari» (1947) asarida (9 mrta qayta nashr etilg’an) iqtisodiyotni qayta tashkil etishning’ asosiy shakllarini tiplarg’a bo’lish muammolarini fundamental ishlab chiqdi. Asli tarixchi bu olim kitobning’ «Iqtisodiy tizimlar» bobida bir xil jamiyatda ikkita ideal iqtisodiyot tiplari o’zaro birg’a yashaydi, bular almashuv va markazdan boshqariladig’an iqtisodiyotlardir. Markazdan boshqariladig’an iqtisodiyotg’a xos narsa shuki, ҳar kung’i jamiyatning’ iqtisodiy ҳayoti bir markazdan keluvchi reja (plan)lar bilan tartibg’a solinadi. Ag’ar jamiyat iqtisodiyoti ikki yoki undan ortiq aloҳida xo’jaliklardan iborat bo’lsa (ularning’ ҳar biri o’z rejalarini to’zadi va amalg’i oshiradi), bu «almashuv iqtisodiyoti» sistemasidir.
60-70-yillardaneoliberalizmkonstepstiyasi «ijtimoiybozorxo’jalig’i» modeliniyaratishvaamalg’aoshirishprinstiplariinstitutstionalizmning’ «barchauchunfarovonlikjamiyati» konstepstiyasibilanҳamoҳang’dir. chunkiikkalamodeldainsonniinsontomonidanekspluatastiyavasinfiyanteg’onizminkoretiladi. Bu modellardan bundan tashqari davlatning’ faol ijtimoiy vazifasi (funkstiyasi) G’’oyasi bor. Davlat barcha fuqarolarg’a ijtimoiy xizmatni olish va ular farovonlig’ini oshirish uchun teng’ ҳuquq va teng’ imkoniyatlar yaratishi zarurdir. Bunda jamiyatning’ turli qatlamlarida akstionerlar sonining’ ortishi bilan birg’a, barcha ijtimoiy institutlar barqarorlig’ining’ o’sishi, asosiy maeҳnatkash aҳolining’ ertang’i kung’a ishonchi va boshqalar ko’zda tutiladi.
Keynchilikka muqobil ravishda AQShda neoliberalizmning’ Chikag’o maktabi vujudg’a keldi, uning’ monitar (pul bilan boG’’liq) G’’oyalari Chikag’o universitetida 20 yy. paydo bo’ldi. Ammo neoliberal yo’nalish ҳarakatida amerika monetarizmi mustaqil keyinchalik ilG’’orlik pozistiyalarni faqat 50-yillar oҳiri - 60-yillar boshida eg’alladi. Bunda M.Fridmen (1912) nashrlari muҳim aҳamiyat kasb etdi (1976 yilg’i iqtisodiyot bo’yicha Novbel mukofoti laureati). Fridmen va uning’ safdoshlari Keynsning’ pulsiz omillari (masalan, investistiyalar) o’rnig’a aynan pulli omillarni afzal ko’rdilar.
M.Fridmen iqtisodiy jarayonlarda pul, pul massasi va pul muomalasi aҳamiyatini ko’tarishg’a ҳarakat qildi. Pulning’ aslida neoliberal monetar konstepstiyasi AQShning’ respublika (1969-1970yillar Nikson prezidentlig’i davrida) ҳukumati tomonidan sinovdan o’tdi (bunda M.Fridmen prezident maslaҳatchisi edi). Ammo monetar iqtisodiy G’’oyalar AQShning’ keying’i prezidenti davrida yaxshi natija berdi. Tarixda va iqtisodiyotda reyg’onomika deb nom olg’an bu siyosat dollar real mustaҳkamlang’an bir sharoitda inflyastiyani kamaytirish mumkin bo’ldi, R.Reyg’an prezidentlik davrida yang’i 14 million millioner - tadbirkor paydo bo’ldi. Demokrat B.Klinton (8 yil) prezidentlig’i davrida ҳam shu siyosat davom ettirildi va yaxshi natija berdi.
Fridmen konstepstiyasi asosiy masala davlatning’ qattiqqo’l pul siyosatidir (boshqalardan, masalan, Keynsdan farqi). Bu Fridmenning’ «ishsizlik tabiiy normasi» tushunchasi bilan boG’’liq bo’lib, kon’yutura ҳolatig’a boG’’lanmag’an ҳolda, ҳar yili pul massasi 3-4 foizg’a doim va turG’’un (stabil) ravishda oshirib borilishi kerak. AQSh ning’ qator yillar davomida yalpi milliy maҳsuloti o’sishi o’rtacha sur’atlarini ҳisobg’a olib, milliy iqtisodiyotning’ maksimal mumkin bo’lg’an darajasi aniqlanadi.
Fridmenning’ «ishsizlik tabiiy normasi» konstepstiyasi institutstional, shuning’dek qonuniy ҳujjatlarg’a asoslanadi (masalan, kasaba qo’mitalari, minimal ish ҳaqi to’G’’risidag’i qonun) .
Iqtisodiy liberalizm oqimining’ XX asrdag’i asosiy namoyandasi asli Avstriyadan chiqqan amerikalik Lyudvig’ fon Mizes (1881-1973) va uning’ eng’ sodiq shog’irdi Fridrix Xayek (1899-1992)lardir. Ularning’ maktabi Avstriya maktabi deb ҳam ataladi. Mizesning’ fikricha, markazlashg’an boshqaruvg’a asoslang’an sostialistik xo’jalik va ҳukumat tomonidan tartibg’a solinadig’an bozor o’zoq vaqt yashashi mumkin emas, chunki narx-navo talab va taklifni aks ettirmaydi. Uning’cha, sostializmning’ «tartibg’a solinadig’an iqtisodiyot»i rejalarni o’zboshimchalik bilan to’zadig’an tashkilotchilarning’ qulig’a aylanadi, rejalang’an tartibsizlik ro’y beradi. Yag’ona oqil siyosat - bu liberalizmdir. Meҳnat taqsimoti, xususiy mulk va erkin almashuv stivilizastiyaning’ mutlaq asoslari ҳisoblanadi. Mizesning’ asosiy asarlari quyidag’ilar: «Liberalizm», «Insoniy ҳarakat: iqtisodiyot to’G’’risidag’i traktat», «Iqtisodiy fan asoslari: metodolog’iya ocherklari» va boshqalar.
Ing’liz iqtisodchisi Fridrix fon Xayek asli nemis bo’lib, asosiy faoliyatini Ang’liyada ko’rsatg’an. U 1974 yilda iqtisodiyot bo’yicha Nobel mukofoti laureati bo’lg’an. U o’zining’ «Qullik sari yo’l» asarida ҳar qanday iqtisodiy erkinlikdan va bozor baҳolaridan voz kechish diktaturag’a, ya’ni yakkaҳoqimlikka, iqtisodiy qullikka olib borishini isbotlaydi, xo’jalikda bozor tizimining’ «aralash» va «buyruqbozlik» iqtisodiyotidan ustunlig’ini ko’rsatib beradi, kapitalni abadiy kateg’oriya deb e’lon qiladi, kapitalizm davrida ekspluatastiya mavjudlig’ini inkor etadi, davlat iqtisodiyotining’ sostialistik G’’oyalari to’la tushkunlikka maҳkumlig’i va o’z tabiatig’a ko’ra ҳalokatli ekanlig’ini ta’kidlaydi.
Bu ta’limotg’a asoslanib, bir qancha mamlakatlarda ҳozirg’i yaxshi tanish bo’lg’an iqtisodiy siyosatlar ishlab chiqildi. Shular ichida neoliberalizmg’a asoslang’an nemis nazariyotchisi, G’FRning’ siyosiy va davlat arbobi Lyudvig’ Erҳard (1897-1877) yaratg’an nazariya «ijtimoiy yo’naltirilg’an bozor xo’jalig’i»ning’ asosini tashkil etadi. U o’z nazariyasini yaratdi va uni G’FRda kanstler Adenauer davrida amalg’a oshirdi ҳam. Bu nazariyaning’ asosiy qoidalari quyidag’ilardan iborat: erkin baҳolarning’ zarurlig’i, erkin raqobat, talab va taklifning’ muvozanati, iqtisodiyotning’ muvozanati; davlat bozor xo’jalig’ida shu shartlarni kafolatlashi va uning’ ijtimoiy yo’naltirilg’an rivojlanishini ta’minlashi kerak. Bu G’’oyalar L.Erҳardning’ 1956 yilda chop etilg’an «Barcha uchun farovonlik» kitobida ifodalab berilg’an. Nemis olimlari A.Ryustov, Volter Oyken (1891-1950), shveystariyalik V.Rebke (1899-1966)lar ordeliberalizm, ya’ni «o’rta yo’l» ta’limotig’a asos solg’an bo’lib, ijtimoiy bozor uning’ bir varianti ҳisoblanadi. Ular «insonparvar jamiyat», «xo’jaliklarning’ ideal tiplari» ҳaqida fikr yuritadilar.
Bu model «asoschilari»dan biri siyosiy iqtisodchi Vilg’elm Rebke kapitalizm va sostializm orasidag’i «uchinchi yo’l» borlig’ini ko’rsatib berdi. Dunyoda rivojlang’an mamlakatlar bo’lmish G’FR, Shvestiya va boshqalar shu yo’lni tanladilar (Ijtimoiy yo’naltirilg’an bozor iqtisodiyoti. T., «Sharq» NMK, 1996, 5-bet).
Dastlab 1961 yilda paydo bo’lg’an «rastional ko’tilmalar» nazariyasi ҳozirg’i davrda keng’ tarG’’ib etilmoqda. J.F.Mo’t tovarlar va qimmatli qoG’’ozlar bozorig’a baG’’ishlang’an maqolasida «nima uchun biron bir qoida yoki formula ҳech qachon narxlarning’ o’zg’arishini to’G’’ri prog’noz qila olmaydi?» deg’an savolg’a javob berishg’a ҳarakat qildi. Uning’ fikricha, amalda barcha mavjud informastiya savdog’arlar tomonidan darҳol qayta ishlanadi va ularning’ ko’ra bilishi, demak «ko’tilmalar» rastional bo’lib chiqadi.
70-yillarda keynschilik siyosati AQSh iqtisodiyotida makroekonomik masalalarni ҳal etishda samarasiz bo’lib qoldi, shunda R.I.Lukas, T.J.Sardjent, N.Uolleslar Mo’tning’ maqolasida aytilg’an G’’oyalarni takomillashtirib, moliya aktividag’i narxlar ҳarakatini «rastional ko’tilmalar» asosida tushuntirib berdilar. Ularning’ fikricha, iqtisodiy ag’entlar ҳam o’z kutilmalarini siyosatchilar (davlat xodimlari) qo’lidag’i informastiya asosida shakllantiradilar va o’z-o’zidan tushunarliki, iqtisodiyotg’a siyosatchilarning’ imkon boricha kamroq aralashuvi uchun ҳarakat qiladilar. Amalda iqtisodiy ag’entlar narxlar prog’nozini shakllantirishda, ya’ni narxlar o’zg’arishini kutg’anda, bozordag’i ҳaqiqiy baҳolarni aniqlash kabi usullardan foydalanar ekanlar.


XULOSA

Ҳozirg’i iqtisodiy ta’limotlar tarixida institustionalizm muҳim o’rinni eg’allaydi. Bu yo’nalish tub ma’nosi bo’yicha klassik maktabg’a muҳolif deb qaralishi mumkin, chunki bu ta’limotda iqtisodiy kateg’oriyalar ikkinchi darajali bo’lib, asosiy e’tibor institut (davlat, oila, monopoliya, urf-odatlar, ҳuquq, kasaba qo’mitalari va boshqalar)larg’a qaratiladi, noiqtisodiy omillar etakchidir. Tadqiqot usulida G’ermaniya tarixiy maktabi qoidalari keng’ qo’llaniladi, ammo to’la yaqdillik yo’q. Institustionalizm uch oqimg’a bo’linadi, bular ijtimoiy-psixolog’ik (texnokratik, asosiy mafkurachisi T.Veblen), ijtimoiy-ҳuquqiy (yuridik, J.Kommons), kon’yunktur-statistik (empirik- prog’noz, U.Mitchell). bu tadqiqotlarda isloҳotlarg’a, ilmiy-texnika taraqqiyotig’a (1-oqim), omma fikrig’a quloq soluvchi ҳukumat, iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish, ma’muriy kapitalizmni yaratish, ҳuquq soҳasini takomillashtirish (2-oqim), iqtisodiyotning’ rivojini aniq raqamlar asosida o’rg’anish, uning’ o’zg’arishi, stiklik ҳolati, matematik apparatni keng’ qo’llash, keying’i taraqqiyot bo’yicha prog’nozlash (3-oqim) xosdir. Bu yo’nalish qonun-qoidalari ҳayotda o’z tatbiqini topmoqda, ammo prog’nozlar doim ҳam aniq emas. Masalan, AQShda 1929 yil ravnaq yili deb bashorat qiling’an edi, ammo amalda «Buyuk depressiya» boshlandi.

X1X asr oxiri - XX asrlarda iqtisodiyotning’ monopollashuv jarayoni kuchaydi, bu sharoitda avvalg’i «sof raqobat», «sof iqtisodiyot » qoidalari amaliy ҳayotg’a javob bermay qoldi. Monopol sharoitda nomukammal raqobat qonunlari yuzag’a keladi. Bu ҳodisalar amerikalik E.Chemberlin va ing’liz J.Robinson xonim tomonidan tadqiqi qilindi. Bu olimlarning’ tadqiqotlarida monopoliyaning’ asosiy moҳiyati taklif ustidan nazorat ekanlig’i ko’rsatiladi. Monopoliya sharoitida «maҳsulotning’ differenstiastiyasi» ro’y beradi va aloҳida tovar aloҳida ҳaridorg’a ҳizmat qiladi, ma’lum tovarg’a afzallik beriladi. Bu sharoitda raqobatning’ baҳolanmag’an omillarimaҳsulot sifati va reklasi, fabrika, firma markalari, o’zig’a xos qadoqlash, rang’ , shakl va boshqalar aҳamiyati ortadi. «Quvvalar ortiqchalig’i» fenomeni ko’zatiladi, chunki tovar baҳosini sun’iy oshirish yo’li tutiladi, monopol foyda nazariyasi ilg’ari suriladi.
E.Chemberlin fikricha, monopol sotuvchilar o’rtasida ҳam raqobat doimo mavjud, chunki liberal G’’oyalarda ҳam, monopoliyalarda ҳam sof raqobat yo’q. Olimning’ so’nng’i asarlarida nomukammal va monopolistik raqobatlar deyarli teng’lashtiriladi va monopoliyalar tabiiy moҳiyatg’a deg’an optimistik xulosa chiqariladi (markscha-lenincha qarashlarda ularg’a o’lim belg’ilang’an). J.Robinsonning’ asosiy G’’oyalari yuqoridag’ilardan ancha farq qiladi, monopoliya sharoitida ishlab chiqarish omillarining’ ekspluatastiyasi, mayda korxonalarning’ yutib yuborilishi to’G’’risida fikr yuritiladi. Ҳaridor monopoliyasi - monopsaniya tushunchasi kiritiladi. Samaradorlik yoki adolat dilemmasini echish kerak bo’ladi deb yakunlaydi olima.
Neoliberalizm keynschilik ta’limoti davrida yuzag’a keldi, ammo davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi ancha boshqacha talqin etiladi. Davlat «sport sud’yasi» vazifasini bajarishi, ya’ni erkin iqtisodiyot qonun-qoidalarini tartibg’a solishi kerak, xolos. Bu yo’nalishning’ yirik uch markazi G’ermaniya, AQSh va Ang’liya paydo bo’ldi. G’ermaniya ijtimoiy bozor xo’jalig’i konstepstiyasi ilg’ari surildi va amalda yaxshi natijalar berdi, davlat iqtisodiy siyosati darajasig’a ko’tarildi. Ijtimoiy va boshqa mamlakatlarda, xususan, mustaqil O’zbekistonda ҳam muvaffaqiyatli amalg’a oshirilmoqda.
Chikag’oda paydo bo’lg’an monetarizm maktabi M.Fridman nomi bilan mashҳur bo’ldi, uning’ konstepstiyasidag’i asosiy masala davlatning’ qattiqqo’l pul siyosatidir, ҳar yili kon’yukturag’a boG’’lanmag’an ҳolda pul massasini 3-4% oshirish taklif etiladi, bu yo’l AQShda yaxshi natija berdi.
Neoliberalizm keynschilik ta’limoti davrida yuzag’a keldi, ammo davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi ancha boshqacha talqin etiladi. Davlat «sport sud’yasi» vazifasini bajarishi, ya’ni erkin iqtisodiyot qonun-qoidalarini tartibg’a solishi kerak, xolos. Bu yo’nalishning’ yirik uch markazi G’ermaniya, AQSh va Ang’liya paydo bo’ldi. G’ermaniya ijtimoiy bozor xo’jalig’i konstepstiyasi ilg’ari surildi va amalda yaxshi natijalar berdi, davlat iqtisodiy siyosati darajasig’a ko’tarildi. Ijtimoiy va boshqa mamlakatlarda, xususan, mustaqil O’zbekistonda ҳam muvaffaqiyatli amalg’a oshirilmoqda.
Chikag’oda paydo bo’lg’an monetarizm maktabi M.Fridman nomi bilan mashҳur bo’ldi, uning’ konstepstiyasidag’i asosiy masala davlatning’ qattiqqo’l pul siyosatidir, ҳar yili kon’yukturag’a boG’’lanmag’an ҳolda pul massasini 3-4% oshirish taklif etiladi, bu yo’l AQShda yaxshi natija berdi.