Mavzu. Marjinalizm ta’limoti va neoklassik iqtisodiy maktablar (2 soat) Reja

J.K.G’elbreytning’ asosiy asarlari quyidag’ilardir: «Mo’l-qo’lchilik jamiyati» (1958), «Yang’i industrial jamiyat» (1967), «Iqtisodiy nazariyalar va jamiyat maqsadlari» (1973), «Pullar» (1975), «Ishonchsizlik asri» (1977). Bundan tashqari olimning’ ko’pg’ina maqola va intervyulari ҳam bor.
Superindustrial jamiyat to’G’’risidag’i G’’oyalar amerikalik fo’turolog’ Tofflerning’ «Uchinchi to’lqin» kitobida bayon etiladi. Unda «yang’i stivilizastiya» davri vujudg’a keladi, deyilg’an.
Keying’i paytlarda neoinstitustionalizm nazariyalari ҳam paydo bo’lmoqda. Bu nazariyalarda texnik omillarni mutloqlashtirishdan chekiniladi va asosiy e’tibor insong’a, sostial muammolarg’a qaratiladi. Shunday yo’l bilan mulk ҳuquqi (Ronald Klo’z - AQSh), jamoat tanlovi (Jeyms Byukenen - AQSh) va boshqa nazariyalar vujudg’a keldi. Bu qarashlar natijasida rivojlang’an mamlakatlarning’ iqtisodiy siyosati ҳam o’zg’armoqda, bu siyosat tobora kapitalizmni ijtimoiy tomong’a burish sari bormoqda.
Ҳozirg’i davr institustionalizmining’ asosiy G’’oyasi shuki, inson postindustrial jamiyatning’ asosiy iqtisodiy omili, asosiy resursi sifatida qaraladi va yang’i jamiyat shaxsni ҳar tomonlama rivojlantirish uchun o’z siyosatini qayta ko’rib chiqishi kerak bo’ladi, XXI asr esa «inson asri» deb e’lon qilinadi.


3. NOMUKAMMAL BOZOR TA’LIMOTLARI

XX asr boshlarida erkin (mukammal) raqobatg’a asoslang’a iqtisodiyot tobora monopollashib bordi, bu ayniqsa Evropa va AQShda yaqqol ko’zg’a tashlandi. Iqtisodiy liberializm prinstiplari (erkin savdo-fritredolik, davlatning’ iqtisodg’a aralashmaslig’i va b.) real ҳayot talablarig’a javob bermay qo’ydi. Monopollashuvning’ yorqin oqibati sifatida 1929-1933 yillardag’i jaҳon iqtisodiy inqirozining’ keltirish mumkin.

Deyarli yuz yil davomida J.B.Seyning’ «bozorlar qonuni» ҳamma erda tan oling’an va ung’a suyanib ish yuritilg’an bo’lsa, bu davrda uning’ aҳamiyati pasayib bordi. Nomukammal raqobat avval institutstionalizm, keyin neoklasiklar tomonidan tadqiqot ob’ekkti qilib olindi.
Bu muammolar bilan deyarli bir vaqtda G’arvard universiteti professori E. Chemberlin va Kembrij universiteti professori J.Robinsonlar shuG’’ullandi.
1933 yili amerikalik E.Chemberlin o’zining’ «Monopolistik raqobat nazariyasi», ng’liz J.Robinson xonim esa «Nomukammal raqobatning’ iqtisodiy nazariyasi» asarlarini chop etdilar. Bu asarlarda erkin raqobat sharoitini inkor etadig’an sharoitda bozor mexanizmlarining’ ҳarakati masalalari ҳar tomonlama chuqur taҳlil etiladi. Xususan, ikkala muallif fikricha, bozor baҳosi bozor ishtirokchilarining’ kollektiv faoliyati tufayli yuzag’a kelmaydi, chunki tovar maҳsulotlarining’ turli-tumanlig’i (differenstiyasi) ҳaridorlarni bu tovarlar baҳosi to’G’’risida to’liq informastiyadan, firma-ishlab chiqaruvchilarni tanlashda raqobatdan maҳrum etadi .
Edvard Xeyting’ Chemberlin (1899-1967) o’z asarida monopoliyaning’ moҳiyati, monopol baҳo va monopol foydaning’ yuzag’a kelishining’ chuqur taҳlilini bepradi. Uning’ fikricha, monopoliyaning’ moҳiyati - bu taklif ustidan nazorat, bunda baҳo ustidan ҳam nazorat bo’ladi.
Chemberlin fikricha, bozorlar o’zaro boG’’lang’an, chunki bir-birig’a boG’’liq bo’lmag’an sotuvchilar vazifasi bir-birig’a yaqin bo’lg’an maҳsulotlarni realizastiya qilishda ҳamoҳang’dirlar. Real ҳayotda bozorlar u yoki bu darajada nomukammaldirlar, shu sababli muvozanatg’a intilish to’G’’risida g’apirish o’ta soddalikdir. Natijada ҳar bir sotuvchi monopolist deb ҳisoblanadi, uning’ o’z ҳaridorlari, «noyob» maҳsulotini oluvchilar bo’ladi. Bozordag’i monopolistik sifatida baҳolarni tartibg’a soladi.
Sofraqobatsharoitidaaloҳidasotuvchibozoriumumiybozorbilanqo’shilib, faqatamaldag’ibaҳobo’yichaistalg’anchatovarnirealizastiyaqiladi. Ikkinchi ҳolatda tovarni sotish cheklanadi va yang’i uchta omil: 1) baҳo; 2) maҳsulot xususiyati va 3)reklamag’a ҳarajatlar bilan belg’ilanadi. Mana shu omillar yordamida ҳaridorlarning’ iste’mol qarorlarig’a ta’sir etiladi. Bunda baҳolarni pasaytirish omili aloҳida aҳamiyat kasb etadi, chunki tovarg’a baҳo pasayishi maҳsulot sifati pasayishi tarzida qilinish eҳtimoli bo’ladi.
Monopolistik raqobatning’ o’zig’a xos xususiyatlaridan biri shuki, bunda boҳolar raqobati yo’qotiladi, oqibatda «quvvatlar ortiqchalig’i fenomeni»doimiy va odatdag’i ҳodisag’a aylanadi. Bu ortiqchalik «jazosiz» o’zoq vaqt davomida ko’payib boradi, chunki u doim ҳarajatlardan kataroq bo’lg’an boҳolar ҳisobig’a qoplanib turadi. Butun bozorning’ ma’lum qismini eg’allash darajasini ko’rsatuvchi bu ko’rsatkich (fenomen) faqat aloҳida patentlar va fabrika markalari bilang’ina qo’llanmasdan, boshqa, yani obro’, ustalik, aloҳida maҳorat kabi ҳodisalar bilan ҳam qo’llab-quvvatlanadi. Bu ҳodisalar erkin kasb eg’a (rassom, mo’zika) faoliyat soҳasining’ bir qismi bo’lib, ular ҳam « monopol daromadlar nazariyasi» predmetidir.
Raqobat ko’rashi evolyustiyasi tovar sifatini oshiradi (buni patent, mualliflik ҳuquqlari, firma ҳimoya belg’ilari, firma aloҳida qadoqlash usuli, maҳsulot sifatini yaxshilash maqsadida, firmaning’ qulay joylashuvi). Reklama esa, erkin raqobat sharoitidan farqli ravishda, bozorlar qo’shilib ketishig’ayo’l qo’ymaydi.
Baҳolanmag’an raqobat omillari firmani ҳaridorlar talabini qondirish uchun yang’i imkoniyatlar qidirishg’a undaydi, ularg’a «ҳavasning’ pullik qoidalari» ni sing’dirib boradi.
«Klassik» va «neoklassik» lar fikricha sof raqobat iqtisodiy o’sishning’ xal qiluvchi sharti deb ҳisoblag’an bo’lsa, E.Chemberlin ta’limotig’a ko’ra, raqobat - monopolistlar orasida ҳam raqobat doimo mavjud, bu baҳoli va baҳolanmag’an raqobat rivoji orqali namoyon bo’ladi (maҳsulot va reklama sifatini takomillashtirish bilan boG’’liq). Birinchi marta iqtisodiy liberalizm G’’oyasida real ҳayotda sof raqobat ҳam, sof monopoliya ҳam mavjud emas deg’an fikr paydo bo’ldi, o’z moҳiyatig’a ko’ra monopolistik raqobat ko’p sonli sotuvchilar o’rtasida ko’zatiladi, bu raqobat darajasi bir-birini qoplaydig’an raqobatlashayotg’an tovarlar soni ortishi bilan kuchayib boradi.
Bundan shunday muҳim xulosa chiqariladiki, monopolistik raqobat sharoitida ҳaridor raqobatlashayotg’an bir tovarni boshqasidan, bir sotuvchini (mo’tlaq noevivalent bir xil tovarni) boshqa sotuvchidan afzal qurishi mumkin. E.Chemberlin mantiqi bo’yicha, kichik yoki o’rtacha sotuvchi va ishlab chiqaruvchi ҳam monopolist bo’lishi va yirik korxona sub’ekti bilan bo’ladig’an musobaqada bemalol ishtirok etishi mumkin.
Olim 1937 yil o’z kitobig’a qo’shimcha sifatida (kitob 8 marta qayta nashr etilg’an) «Nomukammmal raqobat» va «Monopolistik raqobat» kateg’oriyalari to’G’’risidag’i tushuntirishlarda bir tomonlilik mavjudlig’ini ta’kidlaydi, birdan-bir ҳodisaning’ ikki nomi sifatida qarashlarda o’zaro o’xshashlik etarli baҳolanadi, ammo ularning’ farqi deyarli sezilmaydi, deb ҳisoblaydi u. Ko’pchilik bu farqning’ aҳamiyatini tushunmasdan, masala faqat terminolog’iya bilan boG’’liq deb o’ylashlari mumkin.
E.Chemberlin o’z tadqiqotlari xulosasida raqobat sharoitida monopoliya tabiiy moҳiyatig’a mustaxkam ishonch bildiradi; tadbirkorlik ko’p ҳollarda o’z monopoliyasini barpo qilish uchun, imkoni boricha boshqa tadbirkorlar o’z monopoliyasini keng’aytirishig’a qarshi choralarni keng’aytirish va kuchaytirish ҳarakatini qiladi. Olimning’ fikri bo’yicha, asosiy vazifa shundaki, iqtisodiyot fani «maҳsulot doim deffenstiastiyalashg’an bo’lishi sharoitini to’la ang’lashi shart» dir; bundan buyon sof raqobatni barcha soҳalarda farovonlik iqtisodiyoti «ideal» (bekamu-ko’st) deb qarash mumkin emas.
Keyinchalik E.Chemberlin va uning’ monopolistik raqobat nazariyasi tarafdorlari tomonidan «g’uruҳiy monopoliya» sharoitida ҳam raqobat saqlanishi to’G’’risidag’i qoidani ilg’ari surishg’an. Bunda g’ap sherik-raqobatchilar o’rtasida bozorda ularning’ ta’sir doiralarini bo’lib olish to’G’’risida boradi. Asosiy maqsad turlicha (differenstiastiyalashg’an) tovar maҳsuloti baҳosini eng’ yuqori ҳarajatlar darajasidan past bo’lmag’an ҳolda realizastiya qilishdir.
Joan Vayolet Robinson (1903-1983) Kembrij universitetini bitirg’an va A.Marshall maktabining’ taniqli vakili va davomchisidir. 1965-1971 yillar shu universitetda professor lovozimida dars berg’an. Uning’ dastlabki asari «Nomukammal raqobatning’ iqtisodiy nazariyasi» 1933 yili, ya’ni muallif 30 yoshlig’ida yozilg’an va ung’a mashҳurlik keltirdi. Asardag’i bosh G’’oya monopoliyalar faoliyatida bozorlar jiҳatini aniqlashdir. Bu sharoitdag’i raqobat iqtisodiyotdag’i muvozanatni bo’zadi va nomukammaldir (Chemberlinda-monopolistik). Dastlabki vazifa: o’z maҳsulotig’a eg’a bo’lg’an ishlab chiqaruvchi-monopolistik baҳolar belg’ilanishining’ mexanizmini aniqlash.
Asardag’i asosiy G’’oyalar quyidag’ilardan iborat.
Tadbirkorlar nomukammal raqobat sharoitig’a nisbatan mukammal (sof) raqobat sharoitda ishlab chiqarishni monpollashtirishdan kamroq manfaatdor bo’ladilar. Chunki nomukammal raqobat sharoitida ayrim firmalar optimal ko’rsatg’ichlarg’a erisha olmaydilar, samarasiz (kam samara bilan) faoliyat ko’rsatadilar, shu sababli monopolist maҳsulot chiqarishni cheklash bilan o’z maҳsuloti narxini oshirish imkoniyatig’ag’ina eg’a bo’lmasdan, balki soҳadag’i ishlab chiqarishni tashkil etishni mukammallashtirish yo’li bilan ishlab chiqarish ҳarajatlarini pasaytirishi mumkin.
Monopoliya ishlab chiqarish maҳsulotining’ xuddi shung’a o’xshash boshqa maxsulotdan sezilarli ajralib turishini talab etadi yoki boshqacha aytg’anda, differenstiastiya ro’y beradi; boshqa qo’shimcha sharoit ҳam zarur ung’a ko’ra firma -monopolist optimal ҳajmdan ortiqroq bo’lg’an ko’rsatg’ichlar bilan ҳarakterlanishi kerak.
Nomukammal raqobatli monopolistik bozorda aniqlashni talab etuvchi bir qancha sharoitlar yuzag’a keladi. Ag’ar bozor bir-biri bilan raqobat qiluvchi cheksiz ko’p ҳaridolardan emas, balki ayrim yakkayu-yag’ona ҳaridorlar birlashmasidan iborat bo’lg’an ҳolatda sotib olinadig’an maҳsulot qancha bo’lishi mumkindir. Bu sharoit talab konstentrastiyasi bo’lib bozorda ko’p sonli mayda sotuvchilar va yakkayu-yag’ona ҳaridor faoliyat ko’rsatadi. Bu xolatni monopsoniya, ya’ni ҳaridormonopoliyasi deyiladi.
Monopolizastiyag’a u ishlab chiqarish samaradorlig’ini oshirishg’a yordam beradi, deb ustunvorlik berish etarli emas, ya’ni adolat masalasi ҳam qo’yilishi kerak. Iqtisodiyot tarixida «samaradorlik» va «adolat» ni qandaydir yo’l bilan ajratishg’a intilish katta xomxayollikdir.
Robinson o’zining’ tadqiqotlari natijasida ҳayotiy chora-tadbirlarni ҳam ishlab chiqsa bo’lar edi masalan, nomukammal raqobat tufayli aniqlang’an qarama-qarshiliklarni bartaraf etish uchun davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi nimalardan iborat bo’lmoG’’i kerak edi.
Bunday savolg’a javobni uch yil o’tg’ach boshqa qembrij maktabi vakili J.M.Keyns berdi.