Мавзу: ЙЎл пойини реконструкция қилишнинг илмий асослари

Назорат саволлари


1, Йўл пойини ва қатнов қисмини қайта қуришда йўл янги ўқининг ўрнини мавжуд канака белгиланади
2. Йўл ўқининг кўндаланг профилдаги рационал жойлашиши
МАВЗУ: ЙЎЛ ТЎШАМАСИНИ РЕКОНСТРУКЦИЯ ҚИЛИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ
Режа:
1. Йўл тўшамасани кучайтириш
2. Йўл тўшамаларининг деформациялари
3. Йўлни қайта қуриш

Йўл тўшамасани кучайтириш мавжуд йўл тўшамаси конструкциясини ва ҳолатини синчиклаб текшириш ва кучайтиришнинг зарур қалинлигини ҳисоблаш асосида бажарилади. Ҳисоблашлар янгидан қурилаётган йўл тўшамаларини қуришдаги, усуллар билан, агар мавжуд йўлнинг ҳолати қониқарли бўлса, унинг эквивалент эластиклик модулидан келиб чиқиб олиб борилади.

Агар тегишли таъмирлашдан ва кучайтиришдан кейин мавжуд йўл тўшамаси келажакдаги талабларига жавоб берадиган бўлса, ён ариқларни чуқурлаштириш ва сувни жойнинг пастлик томонига ташлаш учун ариқлар қазиш йўли билан йўл пойининг гидрогеологик шароитларини яхшилаш усулларини кўриб чиқиш зарур.
Кўпгина эски йўллар кўтармаларда грунтларни жойлаштириш қоидаларига риоя қилинмасдан, жойнинг тупроқ-грунт ва иқлим шароитларига мос келмайдиган паст белгиларда қурилган эди. Бундай шароитларда кўтармаларнинг баландлигини ўзгартирмасдан туриб, йўл тушамасини кучайтириш номақбулдир. Шунинг учун йўл пойига яна қўшимча грунт тўкиш керак. Юпқа қатламли эски йўл тўшамаси анча ейилган ва қониқарсиз ҳолатда бўлганида қиммати қолмайди ва уни бузишга кетган ҳаражатлар олинган матеиал қиймати билан оқланмайди. Бу ҳолда кўтармага бевосита эски қоплама устидан яна грунт тўкилади. Бироқ энг маъқули эски йўл тўшамасидан асос сифатида фойдаланишдир.
Йўл пойининг қирғоғи кўтарилиши сабабли эски йўл тўшамасини бузиш иқтисодий жиҳатган ўзини оқлайдиган йўл қисмларида эски тўшама материали чўкичлангандин кейин хилланади ва бир четга тахлаб қўйилади. Кейинчалик ундан янги шағал қўшиб ёки боғловчи материаллар билан ишлов бериб, асос қатламлари учун фойдаланилади.
Олдин такомиллаштирилган қопламалар ётқизиб яхшиланган эски йўлларда йўл тўшамасининг мустаҳкамлиги қисқа участкаларда тез-тез ўзгартириб турилади. Ҳар қайси участкалардаги йўл тўшамасининг конструкцияси, тўшамани алоҳида қатламлари материалининг таркиби ва хоссалари тўғрисидаги маълумотлар йиғилиши керак. Йўл тўшамаларининг мустаҳкамлиги қидирувларда ғилдирагига ҳисобий юкламага тенг юклама тушадиган ўзиюрар синов қурилмалари ўтганида уларнинг эгилишларини ўлчаш йўли билан баҳоланади. Шундай қурилма конструкция қилинганки, у автомобил 8 км.соат тезлик билан ҳаракатланганида тўшаманинг жуфтланган авиағилдираклар остида тўшаётган оғир юкнинг даврий зарбаларида эгилишини ўлчайди. ғилдиракларнинг ўлчамлари шундай танланганки, уларнинг қоплама билан тегишган юзаси зарбий юклама қўйилганда ҳисобий ғилдиракнинг қолдирган изининг юзига мос келади. Эгилиш катталиги ва синов ўтказилган жой магнит лентасига ёзилади, борт ЭҲМ ва эса айни бир вақтда ҳар қайси зарб тушган жойда қопламанинг эластиклик модулини ҳисоблаб чиқаради.
Алоҳида қисқа қисмларда синашлар вақтида ричагли эгилиш ўлчагичлар (прогибомерлар) дан фойдаланилади, улар автомобиллар ўтганидан кейин йўл тўшамасининг эластик тикланишини ўлчайди (1-расм).

1-расм . Йўл тўшамаларининг деформацияларини ўлчаш учун ричагли эгилиш ўлчагичнинг схемаси: 1-асбобнинг ўрнатиш винтлари; 2-асбоб станинаси; 3-асбобнинг қўзғалмас станинасига маҳкамланган, эгилишни ўлчайдиган индикатор; 4-шарнир; 5-ричаг; 6-синов автомобилининг ғилдираги; 7-қопламага таяниб турадиган стержен; 8-йўл тушамаси эгилишининг косаси; -йўл тушамасининг эластик эгилиши

Йўл тўшамасининг ҳақиқий умумий эластиклик модули.

бу ерда: р-қопламага тўшадиган босим, Мпа; -эластик эгилиш;

D-доира диаметри, унинг юзи автомобилнинг тўшама билан тегишиш юзига тенг; -Пуассон коэффициети, у 0,3 га тенг деб қабул қилинади.

Келажакдаги ҳаракатланишда белгиланган турдаги қопламали йўл тўшамаси учун эластиклик модулининг талаб этилган қийматини аниқлаб, тўшаманинг зарур кучайтирилиши лойиҳаланади. Бунинг учун, Е_тал ва Е_умум ни билган ҳолда, қўшимча қалинлаштирувчи қатламнинг қалинлиги топилади.

Шу маълумотлар асосида мавжуд йўл тўшамасининг мустаҳкамлиги эпюраси қурилади (2–расм). Унда йўл деформациясининг талаб этиладиган эквивалент модулини кўрсатиб, қопламани кучайтириш талаб этилган участкалар белгиланади.
Мавжуд йўл тўшамасини унинг четидан 10…20 см кенгликда бузиб, полосалар билан кенгайтирилади. Кенгайтирилган жойларда мавжуд тўшама мустаҳкамлигига тенг мустаҳкамликдаги тўшама лойиҳаланади, бунда тўшаманинг зах қочирувчи қатламларидаги сувни четлатиш таъминланган бўлиши керак.
Мавжуд йўлнинг конструкцияси ва ҳолати йўл узунлигида бир-биридан анча фарқ қилишига қарамасдан уларни битта усул билан кучайтиришга интилиш зарур, шунда бир хил материаллар, битта бир турдаги технологик жараён қўллаб, битта жиҳоздан фойдаланиш мумкин бўлади.

2-расм. Йўл тўшамаси мустаҳкамлигининг графиги: а, б-асфалт-бетон; ч-чақиқ тош; қ-қум; ш-шағал; с.и.- сирт ишлови; А-енгил қумлоқ тупроқ;

Б-қумлоқ тупроқ; В-қумоқ тупроқ; Г-чангсимон қумоқ тупроқ
Йўлларни планда ва бўйлама профилда қайта қуриш

Йўлни қайта қуриш бўйича барча белгиланган тадбирлар унинг транспорт-фойдаланиш сифатларини яхшилаш ва ҳаракат хафсизлигини ошириш ғояларига буйсиндирилиши керак. Йўлнинг асоссиз эгри-бугрилигини бартараф этишга, ва агар меъёр талабаларига жавоб бермаса, эгриликларнинг радиусларини катталаштиришга, шунингдек, етарли бўлмаган жойларда участкалардаги кўринишликни таъминлашга интилиш зарур. (1-расм). Йўлларнинг ташландиқ участкаларини, агар улардан дам олиш майдончалари сифатида фойдаланиб бўлмаса, бузиб ташлаш ва ишлов берилганидан кейин қишлоқ хўжалик ташкилотларига қайтариш керак. Айниқса қишлоқ хўжалиги учун қимматли бўлган ерлари бор жойларда планни ажратилган жой чегараларида тўғрилашга тўғри келади.

1-расм. Йўлнинг асосланмаган эгри–бугрилигини бартараф этиш мисоллари:
а-тўғри участкада; б-эгриларнинг туташмаларида

Реконструкция вақтида режада ва бўйлама профилда олиб бориладиган ишларнинг услуби:

Ноқулай ҳаракатланиш шароитлари кўпинча аҳоли яшайдиган пунктлларда юзага келади. Ахоли яшайдиган пунктлар чегарасида авариялилик юқорилиги ва ҳаракат тезликлари пастлиги туфайли, шунингдек, транзит автомобиллар ўтишини бартараф этиш аҳолининг турмуш шароитларини яхшилашини ҳисобга олиб, албатта айланиб ўтиш йўлларини қуриш вариантлари кўриб чиқилиши зарур.

Жойнинг сиқилган шароитларида планда эгриликлар радиусларини оширишда уларнинг қийматини албатта ҳисобий тезликларга мувофиқмеъёрий талабаларгача етказиш зарурати йўқ. Йўл участкасини бутунлай кўриб чиқиб, эгри бўйича руҳсат этилган ҳаракатланиш тезлигини участканинг бошқа жойларидаги тезликкача ошириб, қўшни эгриликлларда унинг равон ўзгаришини таъминлаш зарур.
Йўлни бўйлама профилда қайта қуришдан мақсад грунтлари ва гидрологик шароитлари ноқулай бўлган йўл пойи захини қочириш шароитларини яхшилаш, катта бўйлама қияликларни камайтириш, вертикал эгрилар радиусларини оширишдан иборат - қавариқларини кўринишликни ошириш учун, ботиқларини эса йўлдан ўтиш ҳаловатини ошириш.
Йўл бўйлама профилининг ҳамма ўзгаришлари мавжуд йўл пойини муқаррар равишда қайта кўришдан иборат. Лойиҳа чизиғининг ҳар қандай хатто унча катта бўлмаган ўзгариш қатнов қисмини анча катта масофада қайта кўриш заруратини туғдиради, бу эса қўшимча ҳаражатлар, материалларни қисман исроф қилиш, кўприкларни қайта кўриш билан боғлиқ. Шунинг учун агар йўл тўшамаси етарли мустаҳкамликка эга бўлса ва мустаҳкамлигини осон кучайтириш мумкин бўлса, йўл пойида кўпчишлар ҳосил бўлмаган бўлса, сув режимини ер усти сувларини четлатиш билан яхшилаш, қор босишини эса дарахтлар ўтказиш йўли билан камайтириш вариантлари кўриб чиқилиши зарур.
Қисқа тик кўтаришлардаги ҳаракатланиш шароитлари секин ҳаракатланувчи автомобиллар учун йўлнинг қатнов қисмида қўшимча полосалар қуриш йўли билан яхшиланиши мумкин .
Қайта қуришда темир йўллар орқали бир сатҳда ўтишларни бартараф этишга интилиш зарур. Эски автомобил йўлларида бундай ўтиш йўллари яқин масофада жойлашган участкалар кўп учрайди. Йўлни тўғрилаш йўли билан унинг узунлигини қисқартиришга ва кесишувлар сонини камайтиришга эришилади.
Темир йўллар ва автомобил йўллари билан турли сатхларда кесишув жойларини қуришнинг иқтисодий самарадорлиги қурилиш қийматини ва кесишув жойидан фойдаланиш қийматини, ўтиш йўллари ёпилган даврда тўхтаб қолишларни бартараф этиш ва очиқ ўтиш йўли орқали ўтишда тезликни камайтириш ҳисобига транспорт ҳаражатларидан олинадиган тежам билан таққослаб аниқланади.
Қайта қуриладиган йўл бўйлама профилининг чизмасига янги қурилаётган йўллар профилида мавжуд бўлган одатдаги маълумотлардан ташқари, мавжуд йўлнинг белгилари ва қияликлари, ариқларнинг белгилари, мавжуд йўл тўшамасининг тури ва конструкцияси графалари киритилади. Чизмада ер сирти, мавжуд йўлнинг сирти ва қайтақуриладиган йўлнинг лойиҳа чизиғи кўрсатилади. Мавжуд йўлдан ўтиш участкаларида ишчи белгиларни йўл белгиларига нисбатан эмас, балки мавжуд йўл ўқига нисбатан аниқлаш қабул қилинган.

ЙЎЛ ЎҚ ЧИЗИҒИНИ РЕЖАДА ТЎҒРИЛАШ

Йўл ўқ чизиғини режада ўзгартириш қуйидаги сабабларни бири бўйича бўлиши мумкин:

а) Йўл транспорт ходисаларни келтириб чиқарадиган хамда асосланмаган йўлни эгри бугри жойларини йўқотиш.
Йўлни режадаги эгрини кичик радиусини, асосланмаган йўлни эгри-бугри жойларини йўқотиш, йўл транспорт ходисалари туфайли бўладиган хавфини хамда автомобил йўлини янада узайтирадиган сабаблар;
б) Мавжуд йўлни ўқ чизиғи олдиндаги йўлни йўналишини нотўғри талқин қилса ёки хайдовчи кейинги келадиган йўлни йўналишини аниқ кўраолмаса;
в) Аҳоли яшайдиган пунктни айланиб ўтиш масаласи кўрилса;
г) Кичик сув иншоотларини кесиб ўтишни яхшилашга тўғри келса;
д) Шахар йўллари темир йўллар билан кесишишини қайта кўрилса;
е) Сув четлатиш шароитини яхшилаш.
Бундан бир неча йиллар аввал қурилган йўллар асосланмаган эгри-бугриликларга эга эди. Трассани эгри-бугрилиги, йўл қурилиш вақтида механизмларни етарли бўлмаганлиги сабабли, ёки лойиҳачиларни кичик ва ўрта оқимларни тўғри бурчак остида ўтиши эски меъёрий хужжатларда кўрсатилганидек айниқса сунъий суғориладиган ерларда эгри бугриларни кўп бўлишига олиб келган.
ДАНни маълумотларини ўрганилганида, давлатимизни ҳар хил минтақаларда, горизонтал эгриларда умуий ЙТХлар сонидан халокатлар 51-57% эгрини геометрик ҳаракат режимига кўрсаткичлари келмаслигидир. Йўлни тўғри участкасидан эгрига қўшилаётган жойларида
Агарда мавжуд йўлни ҳаракат жадаллиги I тоифали йўлга ўтказишга тўғри келса, унда янги лойиҳаланаётган йўл каби лойиҳаланади, худди янги йўлга ўхшаб.
II ва бошқа тоифаларда асосан мавжуд йўлга асосланган ҳолда иш тутилади.
Режада йўл ўқ чизиғини ўзгартирганда қуйидаги тавсияларга асосланади:
1.Мавжуд йўлни эгри-бугрилигини йўқотиш
Мавжуд йўлга ажратилган тасмадан четга чиқиб кетмаслик шарти билан.
2.Йўлни қисқа участкаларини тўғрилаганда кўпроқ мавжуд йўлни йўл пойи ва йўл тўшамаси ишлатилади.
3.Трассани ўзгартираётганда эгрини радиусини катта олинади, бунда бир нечта қисқа эгрилар ва эгрилар эгрилар бирлаштирилади.
4.Мавжуд йўлдан тўғриланган участкаларга ўтиш жойида эгрини кичик радиуси олинишидан қочиш керак.
5.Режадаги ва бўйлама профилдаги эгриларни ШНК0.05-02-07 га асосан олиниши керак. Шунда режадаги эгрини 100-150м.га узунроқ олинади бўйлама кесимга нисбатан.
Режадаги эгрини охири бўйлама профилдаги вертикал эгри билан қўшилиши керак эмас.
Улар орасидаги масофа камида 150м бўлиши керак. Агар режадаги эгри тушиш қиялигида узунлиги 500м.дан нишаби 30% дан катта бўлса, уни йўл тоифасидаги кўрсаткичга нисбатан 1.5 баробар ошириш керак.
6. Икки эгри режада кетма-кетликда кеоганда уларни радиуси 1.3 марта бир-биридан фарқи бўлиши керак. Ўтиш эгрилари бир келганда уларни кўрсаткичлари бирлашган жойларида бир хил бўлиши тавсия этилади.
Бир томонга қараган режадаги икки эгрини ўртасидаги тўғрини узунлиги кичик бўлмаслиги керак.
Уларни узунлиги 100.дан кичик бўлса,икки эгри битта катта радиусли эгри билан алмаштириш керак, агар узунлиги 100-300м бўлса тўғрини ўрнига катта радиусли эгриси қабул қилинади. (ШНК 2.05-02-07)
8. Йўл элементларини ноқулай жойлашган жойлари (автомобил йўлларини кесишиши ва туташиши, режада ва профилларни кичик радиуслари) ва уларни рельеф элементларида жойлашиши, яъни йўлни бу бўлаклари хайдовчига хато таасурот бериб, кейинги келаётган йўналишни хато кўрсатиши йўқотиши керак.
9. Кўприкли ўтиш жойини фазовий равон йўл бўлагида бўлишини таъминлаш. Йўлни кўприкли ўтиш жойида яхшилаш усуллари кўрилган.
10. I - III -тоифали йўлларни реконструкция қилганда аҳоли яшайдиган жойдан ўтмаслиги лозим.
Бунда йўл пойини қирғоғидан аҳоли яшайдиган қурилишгача бўлган масофа 200 м.дан кичик бўлмасин. Техник-иқтисодий ҳисоботлар III -тоифа аҳоли пунктларидан ўтса, бунда кўчани маҳаллий ҳаракати нам бўлган жой танланиши керак.
Бунда лойиҳада хавфсиз ҳаракатни ва атроф муҳитни аҳоли яшайдиган жойларда таъминлаш чоралари кўрилди.
11.Реконструкция қилинаётган йўлни қатнов қисмини эни, йўл ёқасини, эгриларни радиуси ва ШНК 20502-07га танлаб олинаётган тоифага қараб олинади.
12. Ҳаракат шароити кичик радиусли бу уни радиусини катталаштириш тоифага қараб.
13.Реконструкция вақтида трассани йўналишини ўзгарганидаги ажратилаётган жойларни техник асослашдан ташқари қишлоқ хўжалик ерларни қиммат баҳолигини ҳисобга олиб иқтисодий асосланиши керак.
14.Режадаги трассани чизганда масштабни 1:5000 ёки 1:2000 олинади.

2- расм . II реконструкция вақтида бўйлама профилни тўғрилаш.

Бўйлама профилни реконструкция қилишда қуйидаги ҳолатларда тўғрилаш керак:

Пастликлар бўлган жойда йўл усти сувларини йўқотиш;
-Ўровчи йўли билан ўтказилган қизил чизиқли жойда баланд- паст жойларни кўриниши таъминланмаган бўлса;
-Баланд кўтаришларда ва тушишларда ҳаракат шароитини яхшилаш учун шу жойларда;
-Йўлларда ҳаракат шароитини яхшилаш учун, агар бўйлама профил аррасимон бўлса.
Бўйлама профилни йўналиши бўйича бир неча тавсиялар:
1.Агар бўйлама нишабликлар,энг яхши усул бўйлама профилни бу вертикал эгриларни радиусларини ўзгартириш ёки бўйлама профилга бир хил нишаблик бериб тўғрилаш йўли билан.
2.Аррасимон бўйлама профил текислаётганда қопламани белгиси ўртача тўғридан кам фарқланса.
3.Реконструкция вақтида энг керакли ишни хажми бўйлама профилни тўғрилаш бўйича қавариб чиққан жойларни кесим ва қарама-қарши ҳаракат вақтида кўринишликни яхшилаш.
4.Йўлни кўринишлигини камайтирадиган қавариқ бугриларни 0.5-0.8м баландлигини кесиш лозим, бунда йўлни ярмида иш олиб борилади, ҳаракатни қолган ярмига ўтказиб бажарилади.