Мавзу: Ызбек адабий тили тарихи фани ва унинг вазифалари

 

Mavzu: «Devoni lug'otit turk» asarining yaratilishi. 

R E J A : 

 

1. 

«Devoni  lug'otit  turk»  asarining  yaratilishi  hamda  ilmiy-tarixiy 

ahamiyati. 

---

 

24 

2. 

«Devoni lug'otit turk» asarining o'rganilishi va tarjimalari. 

3. 

Asarda turkiy qabilalar va ularning tillari xususida fikrlar. 

4. 

Asarda  turkiy  tovushlarning  xususiyatlari  va  tovush  o'zgarishi  haqida 

fonetik ma'lumotlar. 

5. 

Devonda qo'llangan so'z turkumlari va ular haqidagi ma'lumotlar. 

6. 

Devonda so'z yasalishi va affikslar haqidagi ma'lumotlar. 

 

 

Turkiy  urug'    va  qabilalar  tillarining  xususiyatlarini  ularning  tarixi  va  lug'at 

boyligini  o'rganishga  bag'ishlangan.  «Devoni  lug'otit  turk»  asari  Maxmud  ibn  Husayn 

ibn Muhammadil Qoshg'ariy qalamiga mansubdir. 

Muallif  o'z  asarini  yozishdan  oldin  ko'p  yillar  davomida  turkiy  qabilalar  orasida 

yurib, nafaqat ularning tili va dinini, balki tarixini ham sinchiklab o'rgandi va juda ko'p 

materiallar  so'z  va  iboralar,  she'riy  parchalar  maqol  va  xikmatli  so'zlarni  to'pladi.  Bu 

haqida u o'z asarida ham ma'lumot beradi va yana shunday deydi: 

«Men bu ishlarni til bilmaganligim uchun emas, balki bu tillardagi har bir kichik 

farqlarni  ham  aniqlash  uchun  qildim...  Ularning  har  tomonlama  puxta  bir  asosda 

tartibga soldim». 

Asarning  yaratilish  davri  manbalarda  har  xil  ko'rsatilgan  bo'lsada,    devondagi 

ma'lumotlar bu ma'lumotini rad etib, devoni 1072-1083 yillarda yozib tugallaganligi va 

o'sha  davr  an'anasiga  ko'ra  Abulqosim  binni  Muhammad  Al  Muqtadoga  taqdim 

etilganligini  ko'rsatadi.  Olimning  asari  yozishdan  asosiy  maqsadi:  Arablarga  turkiy 

tilining boyligini, turkiy tilda ham ajoyib asarlar mumkinligini isbotlashdir. 

«Devoni  lug'otit  turk»  faqatgina  tilshunoslik  asarigina  bo'lib  qolmay,  balki  o'z 

davrining qomusi hamdir. Bu asarda turli qabilalarning tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, 

geografik va tabiiy xususiyatlariga doir ko'p  ma'lumotlar beriladi. Shuning uchun ham 

biz bu asarni o'z davrining ensiklopediyasi deb atashga haqlimiz. 

Asarning  yana  bir  ilmiy  ahamiyati  Abulqosim  Zamaxshariy  Abu  Xayyon  ibn 

Muxanna,  Aloiddin  Beylik  al-Qifchoqiy,  Jamoliddin  Turkiylarning  an'anasini  davon 

ettirishi va rivojlantirilganligidir. 

 «Devoni lug'otit turk» asari 1914 yilda Turkiyaning Diyorbakr shahrida topilgan 

va ayni paytda Istambulda saqlanmoqda. Devonning I-II qismlari 1914 yil, III-qismi esa 

1917 yilda turk olimi Ramididdin Rifat tomonidan nashr ettirildi. 

1918-1928  yillar  davomida  sharqshunos  olim  Brokkelman  devonini  o'rganish 

borasida ko'pincha ishlarni amalga oshirdi. Uning buyuk xizmati shundaki, u Qoshg'ariy 

devonini nemis tiliga tarjima qilib, nashr ettirdi. 

Turk  olimi    Bosim  Atoliy  1914  yili  devonning  faksi  melisini,  1943  yili  esa 

Anqarada indeks lug'atini nashr ettiradi. 1938-1941 yillarda devon usmonli turk tilida 3 

tom hamda nashr etiladi. 

O'zbek  olimlari  ham  bu  asar  haqida  bir  qancha  tadqiqotlar  olib  bordilar.  S. 

Mutallibov  tomnidan  devonning  o'zbek  tiliga  tarjima  qilinishi  fikrimizning  yaqqol  

dalilidir. 1960-1963 yillarda bu tarjima ham 3 tomli kitob xolida nashr ettirildi. Bundan 

tashqari  1967  yili  G.Abduraxmonov  va  S.Mutallibov  ishtiroki  va  taxriri  ostida  indeks 

lug'ati va grammatik ocherkining topilishi ham diqqatga sazovordir. 

«Devoni lug'otit turk»ning mukammal o'rganilishi nafaqat o'sha davr balki hozirgi 

davr tilshunoslari uchun ham muhim manba bo'lib xizmat qilmoqda. Chunonchi, bu asar 

topilgan  «Qutadg'u  bilig»ni  o'qish  va  uni  o'rganishdagi,  tarjimadagi  xato  va 

kamchiliklar aniqlandi va tugatildi. 

«Devoni lug'otit turk» asari 2 ta asosiy bo'limidan tashkil topgan. Bular: 

1. 

Muqaddima 

---

 

25 

2. 

Lug'at qismi 

 

Muqaddima  qismida  adib  o'z  oldiga  qo'ygan  maqsadlari,  devonining  tuzilishi, 

turkiy  qabilalar  tillarining  xususiyatlarini  yoritsa.  Lug'at  qismida  esa  X-XII  asrlarda 

turkiy  qabilalar  tilida  keng  qo'llangan  so'zlarning  ilmiy  tarixiy  jihatlaridan  yoritadi. 

Qoshg'ariy lug'atlarni 4 ga bo'ladi: 

1. 

Tarama lug'at 

2. 

Darlama lug'at 

3. 

Antologik lug'at 

4. 

Qomusiy lug'at 

Olim  o'z  asarida    turkiy  qabilalar  xususida  so'z  yuritib,  turklar  aslida  yigirma 

kabilar. Rumga yaqin bir qabila bajalak, so'ng qipchoq, o'guz, boshg'iriy, basmin so'ng 

qay, so'ng yabaku, so'ng tatar, so'ng qirg'iz, so'ng chigil, so'ng tuxsi, so'ng yagma, so'ng 

igrak, so'ng taruq, so'ng jumul, so'ng uyg'ur, so'ng tungut, so'ng xitoy... so'ngra tavgach 

deydi.  Va  turkiy  qabilalarning  chatishuvi  va  aralashuvi  natijasida  o'g'iz,  chigil  va 

qipchoq  tillari  gruppalaridagi  tillar  so'ngra  umumiy  tillar  vujudga  kela  boshlaganini 

ko'rsatadi. 

Bundan  tashqari  Qoshg'ariyning  qabilalari,  ularning  bir-biriga  munosabati  va 

tillari  to'g'risida  aniq  ma'lumotiga  qarab,  y-j;  m-b;  t-d;  ga  o'tishi  bilan  xarakterlanishi, 

o'sha  davrdayoq  qipchoq,  tunam  yagmo  tillarida  «ch»  fonemasining  yo'qligi,  uning 

o'rnida «sh» ishlatilganligini ko'rsatadi. Bu xususiyat ayni paytda qozoq, qoraqalpoq va 

kugay tillariga xos xususiyatdir. 

Shunday  qilib  «Devoni  lug'otit  turk»  asari  orqali  X-XII  asrlarda  chindan 

Cheshdan O'rta Osiyogacha bo'lgan katta xududda yashagan turkiy qabilalarning tillari, 

so'zlashuvi  va  dialekt  xususiyatlarini  o'rganishimiz  mumkin  degan  xulosaga  kelish 

o'rinlidir. 

Maxmud Qoshg'ariy o'z asarlarida morfologiya, leksika va dialektologiya bilan bir 

qatorda  fonetikaga  ham  katta  e'tibor  qaratadi  va  tillarni  turlicha  ekanligini  qiyoslash 

jarayonida nihoyatda muhim faktlarni bayon etadi. 

Masalan:    Tovush    bilan  harf  munosabati  haqida  so'z  yuritib,  ularning  o'zaro 

aloqasi  va  farqlaini  aniqlaydi.  Qoshg'ariy  turkiy  tillardagi  barcha  tovushlarni ifodalash 

uchun  18  ta  harf  yetarli  emasligi  va  maxsus  belgilar  asosida  7  ta  harf  qo'shishni 

ta'kidlaydi.  Alfavitda    esa  hamzali  harflar  ya'ni  unlilar  doim  oldin  yoziladi,  so'ngra 

undoshlar tartib bilan yoziladi. 

Qoshg'ariy  tovushlarini  o'rganar  ekan,  ularning  xususiyatlarini  quyidagicha 

ta'riflaydi. 

So'zlarda  tovushlarning  qattiqligi,  qalinligi,  yumshoqligi,  ingichkaligi  hamda 

ularning cho'ziqroq talaffuz qilish  xodisalarini aniqlaydi. 

Tor va keng, qisqa  va cho'ziq unlilarning xususiyati, talaffuzini izohlaydi. 

Asarda  tovush  tushishi,tovush  almashishi  kabi  qator  fonetik  o'zgarishlar  va 

ularning ahamiyati haqida qiziqarli fikrlar bayon qilingan. 

Jumladan,  o'sha  davr  turkiy  qabilalar  tilga  xos  quyidagi  xodisalar  haqida 

ma'lumotlar  berilgan.  Undoshlar  tizimidagi  sodda  va  kombinator  undoshlar,  ulardagi 

jaranglik va jarangsizlik undoshlarning qator kelishi xodisalarini bayon etadi. 

Asarda tovush tushishi va tovush almashishiga doir ko'pgina ma'lumotlar misollar 

bilan izohlanadi. 

Masalan:  Turklardagi  so'z  boshida  keluvchi  «y»  o'giz  va  qipchoqlarda  tushib 

qoladi yoki «j» (ehtimol ch) ga aylanadi: 

Yelkin – elkin (musofir) 

Yilig suv – ilig suv (ilik suv) 

---

 

26 

Yinju – (jinju) chingu ( dur marvarid) 

 

Turklar bilan o'g'izlar orasidagi bu xususiyat o'zgarmovchi, doimiy bo'lgan. 

So'z boshidagi «m»ni o'g'izlar, qipchoqlar va suvorinlar «v» ga aylantirilgan mun-

bun  (sho'rva)  so'z  o'rtasida  kelgan  va  so'z  oxirida  kelgan  «y»  ni  argular  «n»  ga 

almashtiradilar. Chigay-chigan (kambag'al: kay-kon (kuy). 

O'g'iz  va  qipchoqlarda  ayniqsa  tovush  tushish  hodisasi  ko'proq  kuzatiladi. 

Masalan:  t tamgak-tamoq, chumchuq-chuluk (olaqarg'a). 

Bundan  tashqari, Qoshg'ariy ma'lumotiga ko'ra, ch dan j ga ko'chish erinch-erinj 

(maishat) ham tovushlarning fonetik xususiyatlaridan  

 

«Devoni  lug'otit  turk»da  so'z  turkumlari  hozirgidek  12  xil  emas  balki  2  xil  deb 

ta'riflanadi. 

Ular:  

1. 

Ismlar 

2. 

Fe'llar 

 

Har xil guruhga ham oldin hamzali harflar –unlilar (a,o,u,y kabi) keyin tartib bilan 

undosh  harflar  bilan  boshlanadigan  so'zlar  berilgan.  Devonda  ko'p  ma'noli  so'zlar  va 

omonimlar,sinonimlar,  antonimlar  haqida  yetarli  ma'lumotlar  berilgan.  So'zlarning 

antonimlar  haqida  yetarli  ma'lumotlar  berilgan,  so'zlarning  to'liq  va  qisqa    variantlari 

haqida ham fikrlar mavjud. 

Bundan tashqari devonning  marfologiya bo'limida fe'llarning yasalishi, ism-ot va 

sifatlar haqida izohlar berilgan. 

 

 «Devoni lug'otit turk»da sodda, yasama va qo'shma so'zlar, so'zlarning yasalishi, 

so'z yasovchi va so'z o'zgartiruvchi affikslar yordamchi so'zlar haqida ham ma'lumotlar 

mavjud. 

Jumladan,  fe'ldagi  ot  yasalishiga  oid  (keng  ma'noda)  qator  yasovchi  affikslar 

(harflar) keltiriladi. 

-(ch) a: bilgz (bildi, bilig asosida) 

oge- aqli bilimda (tushuniladi) 

-ma (me): kesmz, orta (urama) 

-ch: komech (non) kumdi fe'lidan 

-sh: urush, tokush, bilish 

-gu-gu: urgu (uradigan) keyegu, bitgu (kesadigan narsa) 

-(i) m: yazim-gilam, bichim tilish. 

Fe'l  shakllari  yasalishi  masalasida  orttirma,  birgalik  o'zlik  va  majhul  nisbatlari 

shuningdek orzu istak ma'nolarini ifodalovchi shakllar yasovchi: 

-t, -(i),u(sh), -sa, se, -(6, -(i) –i-n kabi affikslar keltiriladi. 

Bardi – baturdi, turushdi, ichsadi, atildi, alindi baz tokildi kabi. 

Tushum kelishigi – (i, u)g, -(i, u)g Tabug tashyrrar, tashboshig yarar. 

Jo'nalsh kelishigining –garu, geri, -ra, re, -n affiksli; 

Kuron  vosita  kelishigi  shakli,  shuningdek,  -dacho',  dechi,  -glo',  gli,  duk  affiksli 

sifatdoshlar ham uchrab turadi. 

Bundan tashqari devonda fe'l zamonlarini hosil qilinishi haqida ham ma'lumotlar 

berilgan. Fe'lning o'tgan zamon shaklini hosil qilishda dialektlar ikki guruhga ajratiladi. 

1. 

Yagmo, tuxsi,chigil,arzu,uyg'ur to Chingacha bo'lgan qabilalar –di, -di)) 

–ti, -ti affikslarini qo'shib yasaydilar. 

---

 

27 

2. 

Bu  shaklni o'giz  va qipchoq ba'zilari  –svorinlar duq, -duk affiksi orqali 

yasaganlar. 

 

Bularda  birlik  va  ko'plik  shakllari  farq  qilmagan.  Fe'lning  kelasi  zamon  shakli 

o'g'izlarda  qisqargan  affiks  orqali  yasalgan  boshqa  turklarda  barirman,  o'g'izlar  bariran 

(boraman).