Mavzu: IV guruhning d-elementlari. Elementlarning umumiy tavsifi. Atomlarning tuzilishi

Tarkibida titan bulgan eng muxim minerallar titan (IV) oksid TYug (rutil, anataz, bruknt), temir titanatlar, kalsiy titanatlardir. Ilmenit FeTiO, kupincha magnetit Fe304 bilan aralash xolda uchraydi. FeTiOj nFe304 formula bilan ifodalanadigan bu mineral titan magnetiti deb ataladi. Kalsiy titanatlardan perovskit SaTYU3 amaliy axamiyatga ega. Titanning ion radiusi alyuminiyning ion radiusiga yakin bulgani sababli titanning kup mikdori nihoyatda tarkok, xolda alyumosilikatlar va boksntlar tarkibida uchraydi. Shuning uchun bu ikki elementning ba’zi birikmalari uzaro izomorfdir. Toza titan minerallari juda siyrak uchraydi. Uning uch minerali — rutil, ilmenit va magnetit titan olishda sanoat ahamiyatiga ega.

• Tarkibida titan bulgan eng muxim minerallar titan (IV) oksid TYug (rutil, anataz, bruknt), temir titanatlar, kalsiy titanatlardir. Ilmenit FeTiO, kupincha magnetit Fe304 bilan aralash xolda uchraydi. FeTiOj nFe304 formula bilan ifodalanadigan bu mineral titan magnetiti deb ataladi. Kalsiy titanatlardan perovskit SaTYU3 amaliy axamiyatga ega. Titanning ion radiusi alyuminiyning ion radiusiga yakin bulgani sababli titanning kup mikdori nihoyatda tarkok, xolda alyumosilikatlar va boksntlar tarkibida uchraydi. Shuning uchun bu ikki elementning ba’zi birikmalari uzaro izomorfdir. Toza titan minerallari juda siyrak uchraydi. Uning uch minerali — rutil, ilmenit va magnetit titan olishda sanoat ahamiyatiga ega.
• Sirkoniy minerallaridan sirkon ZrSiOa, baddeleit gYU2lar ma’lum. Gafniyda mustaqil minerallar yukde-yish mumkin. Gafniy ionining radiusi sirkoniy ion radiusiga yaqin bulgani uchun u, asosan, sirkoniy minerallari tarkibida (1—5% gacha) uchraydi.

Olinishi.

• TYug ga komir ta’sir ettirib Ti xosil kilib bulmaydi, chunki bu jarayonda titanning nixoyatda barkaror karbidi xosil bulib koladi. Xozirgi vaktda titan metali titan(1U) xloridni 900 °S da kalsiy, magniy yoki natriy metallari bilan qaytarib olinadi (Kroll usuli):
• TiCl4+2Mg-»2MgCl2+Ti +504,6 kJ
• Titan yuqori temperaturada juda aktiv element bulganligi, uning azot, uglerod va vodorod bilan birikmalar Xosil kilishi sababli bu reaksiya geliy yoki argon atmosferasida va germetik pulat apparatlarda amalga oshiriladi. Shuningdek, titan(1U) oksidni kalsiy ta’sirida qaytarish yuli bilan xam titan olish mumkin:
• 2Sa + TiOj -> Ti + 2CaO + 3573 kJ