Мавзу: ив-группа бош группачасига умумий характеристика

MAVZU: DAVRIY SISTEMANING II GRUPPA YONAKI GRUPPACHA ELEMENTLARI.
Reja:

1. 
   Rux gruppacha elementlari va birikmalari.
   
2. 
   Kadmiy va uning birikmalari.
   
3. 
   Simob va uning birikmalari.
   
4. 
   Ishlatilishi.
   

Tayanch iboralar: modifikatsiya, fosforestsentsiya, giroskopik, galvanoplastika, oksigologen, koks, lavingenstoniy, amalgama, Millon asosi, summa, pretsipitat, kalomel, Nesser reaktivi.

Bu qo’shimcha gruppachaga rux, kadmiy va simob kiradi. Ruch IV katta davrining eng keyingi d elementi, kadmiy V davrning oxiri d elementi va simob VI davrning oxirgi d elementidir. Element konfiguratsiyasi:

Zn KL 3s² 3p⁶ 3d¹⁰ 4s²

Cd KLM 4s² 4d⁶ 4p¹⁰ 5s²

Hg KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 6s²

Demak, bu elementlar atomining sirtqi qavatidan oldingi qavatida 18 ta elektron bor; uning d orbitallari 10 elektron bilan batamom to’lgan bo’lib, sirtqi qavatida 2 tadan s elektron bor.

Rux, kadmiy va simob atomlarining sirtqi qavatidan oldingi qavati o’zidan elektron bermaydi. Bular asosiy gruppaga o’xshab aktiv emas. Metallarning kuchlanishlar qatorida rux bilan kadmiy vodoroddan oldinda simob esa vodoroddan keyinda turadi. Shunday bo’lsada rux va kadmiy suvdan vodorodni siqib chiqarmaydi.

Rux – tartib nomeri 30, atom og’irligi 65,37. barqaror izotoplari; ⁶⁴Zn, ⁶⁷Zn, ⁶⁸Zn va Zn. Ruxning radiaktiv izotoplari ichida eng muhimi ⁶⁵Zndir. U yordamida izotop almashinish reaktsiyalari o’rganilgan. Radiaktiv mikroo’g’itlar tarkibiga kiradi, shuning uchun texnikada oddiy ruxni neyron bilan yoritib olinadi.:

Rux yer qobig’ida og’irlik jihatdan 1,5∙10^-3 %ni tashkil etadi. Sharq mamlakatlarida qadim zamonlardan beri ma’lum, yevropada XVII asrdan beri ishlab chiqariladi. Minerallaridan rux aldamasi ZnS, galley ZnCO₃, villamit Zn₂SiO₄∙H₂Odir. AQShda, Qozog’iston, Ural, O’rta OSiyo, Polsha, Belgiya mamlakatlarida uchraydi.

Ruda boyitilgandan keyin hosil bo’lgan rux kontsentrat havoda qizdirilib, rux oksid olinadi.

2ZnS+3O_22ZnO+2SO₂+126 kkal

Hosil bo’lgan ZnO ga yuqori temperatuda ko’mir qo’shib rux hosil qilinadi: ZnO+CCO+Zn-55,6 kkal

U sovuq sirtda kondensatlangandan keyin kukn holatida rux-rux changi g’osil qiladi.

Elektrolit usulida rux olish uchun dastlab rux rudasi H₂SO₄ eritiladi, so’ngra eritmadan elektr toki o’tkaziladi, hosil bo’lgan ruxni elektroliz usulida tozalanadi.

Rux-geksaganal kristall shaklda kristallanadigan kul rang oq metall, odatdagi temperaturada mo’rt, lekin 100-150⁰ gacha qizdirilganda plastik xossaga ega bo’ladi, bunday ruxdan yupqa varaqlar tayyorlash mumkin. Nam havoda va suvda ruxning sirti oksikarbonat ZnCO₃∙3Zn(OH)₂ havosi bilan qoplanadi; bu qavat ruxli yanada oksidlanishidan saqlaydi. U amfoter element. Suvni parchalaydi. Qizdirilganda gologenlar S, P va boshqa metalmaslar bilan reaktsiyaga kirishadi.

ZnH₂ – rux yodidga litiy alanat Li[Al+H₄] ta’sir ettirish natijasida hosil bo’ladi.

2ZnJ2+Li[AlH₄]ZnH₂+LiJ+AlJ₃

ZnO ruxning havoda yonishidan hosil bo’lgan oq kukundir. ZnCO₃, Zn(NO₃)₂, Zn(OH)₂larning parchalanishdan ham ZnO hosil bo’ladi. u kuchili qizdirilganda oldin sarg’ayadi, ruxning qutblovchi ta’siri kuchayadi, yana keyin o’zining oq tusiga kiradi. Kislota va ishqorlarda eriydi.

ZnS rux tuzlarining neytral eritmalariga HS ta’sir ettirilishidan hosil bo’ladi. Suvda sirka kislotada erimaydi. Tabiatda uchraydi va rux olishda xom-ashyo sifatida ishlatiladi.

Rux sulfidning 2 ta kristal modifikatsiyasi ma’lum bo’lib, ularning biri kub shaklida kristallanadigan d∙ZnS va ikkinchisi geksaponal shaklida kristallanadigan B-ZnS vartintdir. Bunday rux sulfid katod va rengen nurlari ta’sirida shulalanadi. Shunga ko’ra tarkibiga mis, kumush qo’shilgan rux sulfid kadmiy silfid bilan aralashma holida televizion naylar, ekranlar tayyorlashda va radiaktiv moddalarni aniqlashda qo’llaniladigan asboblar yasashda ishlatiladi. Rux xlorid ZnCl₂ suvsiz holatda olish juda qiyin bo’lgan oq gigroskopik modda. U uch molekula suv bilan birga kristallanadi. Ruxni yoki rux oksidini xlorid kislotada eritib ZnCl₂∙3H₂O olinadi.

Rux xloridning suvdagi eritmasi kislota asossiga ega, uning kontsentrialgan eritmasi tolani eritadi. Rux xlorid yog’ochni chirishdan saqlaydi, kalvanoplastikada, metallarning sirtini tozalanadi va ximiyaviy reaktsiyalarda suvni tortib oluvchi vosita sifatida qo’llaniladi. Rux oksigalogenidlar ham hosil qilinadi. Masalan; Zn(OH)Cl. Bu modda geksaganol prizma shaklida kristallanadi.

Zn(CN)₂ – tux tuzi eritmasiga tsianid kislotaning birorta eruvchan tuzi eritmasi qo’shish natijasida oq cho’kma rux tsianid hosil bo’ladi. Agar KCN dan mo’lroq qo’shilsa, bu cho’kma erib kompleks tuz g’osil bo’ladi.

Zn(CN)₂+2KCNK₂[Zn(CN)]₄

Rux sulfat eritmasi boshqa metallarni elektrolitik usulda rux bilan qolashda, meditsinada, to’qimachilik sanoatida va boshqa maqsadlarda ishlatiladi.