Мавзу: ив-группа бош группачасига умумий характеристика

Faollashtiruvchi savollar.

1. 
   Rux sulfidning nechta kristall modifikatsiyasi ma’lum?
   
2. 
   Kadmiyni 1817 yilda kim va nima tarkibidan topgan?
   
3. 
   Texnikada nima uchun kadmiy bilan rux birga olinadi?
   

Kadmiy galogenidlar: CdF₂, CdCl₂,CdBr₂ va CdJ₂ tabiatda uchramaydi, ular sun’iy yo’l bilan hosil qilinadi.

CdF₂ – suvda oz eriydi. CdCl₂∙2,5H₂O suvda juda yaxshi eriydi.

CdBr₂ – termik jihatdan juda barqaror modda, 700⁰da parchalanmay bug’lanadi. KJ₂ komplekslar hosil qiladi.

CdS – tabiatda rux rudalarida qo’shimcha modda holida uchraydi. Sariq kristall modda, 980⁰da suyuqlanadi, 1750⁰da qaynaydi.

Ishlatilishi: Metall kadmiy past temperaturada suyuqlangan qotishmalar tayyorlashda, Veston element nomli normal galvanik element hosil qilishda ishlatiladi. Kadmiy bilan qoplansa Fe zanglamaydi. Kadmiy yadro reaktorlar uchun kerakli regulyatorlar tayyorlashda ishlatiladi. Ba’zi birikmalari meditsinada ishlatiladi.

Simob – tartib nomeri 80, atom og’irligi 200,59. simobning yettita barqaror izotopi bor. ¹⁹⁶Hg, ¹⁹⁸Hg, ¹⁹⁹Hg, ²⁰⁰Hg, ²⁰¹Hg, ²⁰²Hg, ²⁰⁴Hg. Simobning sun’iy yo’l bilan hosil qilingan radiaktiv izotoplari ichida ²⁰³Hg va ²⁰⁵Hg amaliy axamiyatga ega. Og’irlik jixatdan yer qobig’ining 7∙10^-6%ni tashkil qiladi. Tabiatda simob ba’zan tug’ma holda asosan birikmalar holida bo’ladi. asosiy minerali HgS kinovar – Ispaniyada, Kavkaz, Ukraina, Yugoslavich, Italiya, AQShda uchraydi. Yana boshqa minerallardan masalan; HgS∙2Sb₂S₃ (levingetonit), HgTe, HgS₂, Hg₂Cl₂.

Simob asosan texnikada perometallurgiya usulida HgS dan olinadi; simob rudasi maxsus pechda 700-800⁰da havo ishtirokida qizdiriladi: HgS+O_2Hg+SO₂

HgS bilan Fe yoki CaO orasidagi reaktsiyadan foylaniladi:

Fe+HgSHg+FeS

4HgS+4CaO4Hg+CaSO₄+3CaS

Laboratoriyada simob olish uchun simob oksid qizdiriladi.

2HgO2Hg+O₂

Simob odatdagi temperaturada suyuq metall, 356,73⁰da qaynaydi, bug’i zaxarli. Simob ko’p metallarni eritadi. Bunday eritmalar – amalgamalar beyiladi. Suyuq yoki qattiy bo’lishi bilan boshqa qotishmalardan farq qiladi.

HgO – sariq yoki qizil kristall modda, solishtirma og’irligi 11,14 g/sm³, tabiatda uchramaydi. 400⁰da simob va kislorodga parchalanadi. Simob (II) oksidni quruq va xo’l usulda olish mumkin.

2Hg(NO₃)_22HgO+4NO₂+O₂ (quruq usulda)

HgCl₂+Ba(OH)_2HgO+BaCl₂+H₂O (xo’l usulda)

Ximiyaviy preparatlar olishda ishlatiladi.

Hg₂O – qora kukn, barqaror modda, uy temperaturasidayoq simob bilan HgO ga parchalanadi. Simob (I) nitrat eritmasiga kuchli ishqor qo’shilsa simob (I) oksid hosil bo’ladi.

Hg₂(NO₃)₂+2NaOHHg₂O+2NaNO₃+H₂O

Hg₂(OH)_2Hg+HgO+H₂O

Hg(OH)_2HgO+H₂O

Simob (2) – gidroksidaga ammiak ta’sir ettirilsa suvda erimaydigan oq mikrokristall kukun hosil bo’ladi:

Bu modda asos xossaga ega yuo’lgani uchun Millon asosi deb yuritiladi. U 100⁰dan yuqori temperaturada suv ajratib chiqarib, jigarrang maxsulotga aylanadi.

HgCl₂ – oq kristall modda, 277-280⁰dasuyuqlanadi, 302⁰da qaynaydi. Va sublilatlana boshlaydi. Uning hosil bo’lish issiqligi ancha katta bo’lgani uchun HgCl₂ barqaror modda HgCl₂ organik erituvchilarda yaxshi suvda nisbatan yomon eriydi. Kuchsiz elektrolitlar jumlasiga kiradi. Suvda gidrolizlanadi: HgCl₂+H₂OHCl+HgOHCl

HgCl₂ sulema deb ataladi, juda zaxarli modda, suyulirilgan eritmasi dezinfektsiya maxsulotlarida ishlatiladi. Sulema qo’shaloq va kompleks (K₂[HgCl₄], K₄[HgCl₆], K[HgCl₃]) tuzlar hosil qiladi. Sulema simob (2) oksidga HCl ta’sir ettirib olinadi. Sulema eritmasiga NH₃ qo’shilsa, suvda erimaydigan oq cho’kma Hg(NH₂)Cl hosil bo’ladi. HgCl₂+2NH_3Hg(NH₂)Cl+NH₄Cl

Hg₂Cl₂ simob (1) xlorid, suvda yomon eriydigan oq modda, sulemani sulfid angidrid bilan qaytarish natijasida qizdirilganda ham Hg₂Cl₂ hosil bo’ladi.

HgCl₂+HgHg₂Cl₂ yoki Hg₂++HgHg₂²⁺

HgBr₂ – simob (2) bromid qattiq oq modda, 241⁰da suyuqlanadi. 319⁰da qaynaydi, issiqqa juda chidamli. Qizdirilganda bug’lanadi, lekin parchalamaydi. Suvda kam, organik erituvchilarda esa ko’proq eriydi.

HgJ₂ – uch xil ko’rinishda bo’ladi. (sariq, qizil, rangsiz). Qizil tusli modifikatsiyasi odatdagi sharoitda eng barqarordir. Kompleks birikmalar hosil qiladi. K₂[HgJ₄] tuzlar ya’ni Nessler reaktivi. U HgJ₂ bilan KJ dan hosil bo’ladi. Nessler reaktivi ammiakni aniqlashda ishlatiladi.

2[HgJ₄]^2-+NH₃+3ON^-

Simob (II) tsianid Hg(CN)₂; simob (2) sulfatga KCN ta’sir ettirilsa Hg(CN)₂ hosil bo’ladi.

0⁰ da 100 g suvda 8 g Hg(CN)₂ eriydi. Juda zaxarli. Uning portlash reaktsiyasi quyidagicha: Hg(ONC)_2Hg+2CO+N₂

Hg(NO₃)₂∙H₂O simobga mo’l nitrat kislota ta’sir ettirishdan hosil bo’ladi. Suvda gidrolizlanadi.

Simob (I) nitrat Hg2(NO₃)₂ suvdagi eritmadan ikki molekula suv bilan birga kristallanadi. U simobga suyultirilgan HNO₃ ta’sir ettirishdan hosil bo’ladi. u meditsinada ishlatiladi.

HgS simob (II) silfid, qora va qizil modifikatsiyalari ma’lum. Qizil tusligini tabiatda qienobarit yoki kinovar minerali holida mavjud. Simob (II) sulfid simobning S bilan bevosita birikishidan hosil bo’la oladi. Tio tuzlar hosil qiladi. K₂S+HgSK₂[HgS₂]

Hg₂SO₄ – simob (III) sulfat simobni kontsentrlangan sulfat kislotada eritish natijasida hosil bo’ladi. U suvda gidrolizga uchrab asosli tuzlar hosil qiladi, ishqoriy metallarning sulfatlari bilan murakkab komplekslar beradi. Katalizator sifatida ishlatiladi.

Simob (I) sulfat HgSO₄ – suvda oz eriydigan rangsiz monoklinik krsitall modda. Simobga kontsentrlangan H₂SO₄ ta’sir ettirilganda ham Hg₂SO₄ hosil bo’ladi. Katalizator sifatida ishlatiladi.

Hg₂CO₃ – 1 valentli simob tuzlari eritmasiga ishqoriy metallarning korbonatlarini ta’sir ettirish natijasida hosil bo’ladi. Simob (I) korbonat osonlik bilan simobga, HgOga va CO₂ga ajraladi.

HgCO₃ – simob (II) korbonat – shu vaqtga qadar neytral holatda olingan emas. Ikki valentli simob tuzlari eritmasiga ishqoriy metallarning karbonatlar ta’sir ettirilganda o’zgaruvchan tarkibli oksikarbonatlar hosil bo’ladi.

Ishlatilishi: Toza simob barometr, termometr, simob-kvarts va lyuminofor lampalar tayyorlashda galvanik elementlar uchun kerakli rux plastikkalarni amalgamalashda qaytarish reaktsiyalar uchun kerakli ishqoriy metallarning amalgamalarini tayyorlashda, rangli metallurgiyada rudalardan oltin va kumush ajratib olishda ishlatiladi. Meditsinada turli dorilar, moy dori tayyorlash uchun ishlatiladi.