Мавзу: ив-группа бош группачасига умумий характеристика

Uyga vazifa:

Keyingi mavzuni o’qib o’rganish. Kremniy va uning birikmalari.

Savollar:

1. 
   Kremniyni olinishi.
   
2. 
   Fizikaviy va kimyoviy xossalari.
   
3. 
   Kremniyning vodorodli va O₂li birikmalari.
   
4. 
   Kremniyning gologenli birikmalari.
   
5. 
   Slikat kislotalar va slikatlar.
   

MAVZU: KREMNIY – TABIATDA TARQALISHI. UNING H₂ LI O₂ BIRIKMALARI.

Reja:

1. 
   Kremniyning olinishi.
   
2. 
   Ximiyaviy va fizikaviy xossalari.
   
3. 
   Kremniyning vodorod bilan va gologenlar bilan hosil qilgan birikmalari.
   
4. 
   Slikat kislota va uning tuzlari.
   
5. 
   Shisha, tsement, keramika haqida umumiy xarakteristika.
   

Tayanch iboralar: qumtuproq, korborund, siliduslar, silanlar, kremniy ftarid, ftoro-slikatlar, chaqmoqtosh, tog’ xrustali, ametist, eruvchan shisha, slyuda, dala shpati, kaolinizatsiya, kerakmika, tsement, kvarts.

Davriy sistemaning 4 gruppasida joylashgan bo’lib, uglerodni tagida joylashgan va batamom o’xshash. yer po’stlog’ida ko’p tarqalgan, og’irlik jihatdan 26 % ni tashkil qiladi. Kremniy tabiatda tarqalganligi jihatdan barcha elementlar orasida 2 o’rinda turadi. Tabiatda birikmalar holida slikat angdrid yoki qumtuproq deb ataladigan SiO₂ oksid tarzida va slikat kislotaning tuzlari ya’ni slikatlar holida uchraydi.

OQ qumga magniy qo’shib qattiq qizdirish yo’li bilan olinishi mumkin (sof kremniy olish).

SiO₂+2Mg=2MgO+Si

Bu vaqtda hosil bo’lgan anoror kremniy zichligini 2.0 g/sm²ga teng bo’lgan qo’ng’ir kukundir. Kremniyning ruxdagi yoki alyuminiydagi eritmasi sekin-asta sovitilsa kremniy oktaedr shaklidagi juda yaxshi buzilgan kristallar tarzida ajralib chiqadi. Kristallangan kremniy xuddi po’latdek yaltiraydi. Bu kremniy suyuqli 8⁰ sl 420 ⁰C atrofida, zichligi – 2.4 g/sm³ ga teng. Toza kremniy elektr tokini o’tkazmaydi. Qshimchasi bor kremniy elektr tokini o’tkazadi.

Kremniy asosan har xil qotishmalarga qo’shishda ishlatiladi. Sanoatda Si, SiO₂ni elektr pechlarida ko’mir vositasida qaytarish yo’li bilan olinadi.

SiO₂+2C=Si+2CO

Bu usulda kremniy bilan birga ozgina qo’shimchalar bo’ladi. SiO₂ oksid bilyuminiy bilan qaytarilganda yoki SiCl₄ xlorid rux bilan qaytarilganda ancha toza kremniy hosil bo’ladi. Toza Si, SiCl₄ cho’g’ holiga keltirilgan tantal lentasida parchalash yo’li bilan olinishi mumkin. Odatdagi sharoitda kremniy faqat ftor bilan reaktsiyaga kirishadi. Amorf kremniy kislorod bilan, gologenlar va oltingugurt bilan oson birikadi.

Kislotalar kremniyga ta’sir etmaydi, ammo ishqorlar kremniy bilan shiddatli suratda reaktsiyaga kirishib vodoroni ajratib chiqaradi va slikat kislota tuzlarini hosil qiladi.

Si+2KOH+H₂O=K₂SiO₃+2H₂

Kremniy o’yuvchi ishqorlar bilan reaktsiyaga kirishib, H₂ni suvdan siqib chiqaradi. Bu raetsiya ikki bosqichda boradi.

a) Ishqor kremni eritadi: Si+2KOH+H₂O=K₂SiO₃+2H₂

b) Hosil bo’lgan tuz, gidrolizlanadi.

K₂SiO₃+2H₂OH₂SiO₃+2KOH

Ma’lum nisbatda olingan qum va koks aralashmasi elektr pechda qattiq qizdirilsa, SiH₄ ni S bilan birikmasi SiC hosil bo’ladi, bu modda karborund deb ataladi.

SiO₂+3C=SiC+2CO

Toza karborund rangsiz kristall modda, qattiqligi jixatdan olmosga yaqin. U ko’p miqdorda olinadi. Silliqlash toshlari va charx toshlari tayyorlash uchun ishlatiladi. Kremniy yuqori temperaturada ko’pgina metallar bilan birikib, silitsidlar deb nomlanadigan moddalar xosil bo’ladi. Masalan:

4Mg+SiO₂=Mg₂Si+2MgO

Mg₂Si – magniy silitsidga HCl ta’sir ettirilsa, metanga o’xshash vodorod silitsid xosil bo’ladi.

Mg₂Si+4HCl=2MgCl₂+SiH₄

Vodorod silitsid SiH₄ – havoda o’z-o’zidan alangalanib, yonib SiO₂ va H₂O hosil bo’ladi.

SiH₄+2O₂=SiO₂+2H₂O

SiH₄ dan tashqari, bir qator boshqa vodorod silitsidlar Si₂H₆, Si₃H₈ va xokazolar xam ma’lum. Bular silanlar degan umumiy nom bilan ataladi.

Kremniy xlorid SiCl₄ qumtuproq bilan uglerod aralashmasining xlor oqimida qizdirilishi natijasida xosil bo’ladi.

SiO₂+2C+2Cl₂=SiCl₄+2CO

SiCl₄ ga suv ta’sir ettirilsa, to’la gidrolizlanadi:

SiCl₄+H₂O=H₂SiO₃+4HCl

SiF₄ – kremniy ftorid – HF ning qumtuproq bilan o’zaro ta’sirida xosil bo’lari:

SiO₂+4HF=SiF₄+2H₂O

SiF₄ – kremniy ftorid – o’tkir xidli, rangsiz gaz. Agar kremniy ftorid suvdan o’tkazilsa, kremneftorid kislota H₂SiF₆ ning eritmasi xosil bo’ladi: 3SiF₄+3H₂O=2H₂SiF₆+H₂SiO₃