Мавзу: ив-группа бош группачасига умумий характеристика

Toza qum – oq ammo, u ko’pincha temir birikmalari aralashganligidan sariq yoki qizg’ish tusda bo’ladi.

Amorf qumtuproq tabiatda kristall qumtoqga qaraganda ancha kam tarqalgan.

Slikat - angdrid kislotali oksid bo’lib, unga ortoslikat kislota H₂SiO₄ muvofiq keladi. Bu kislota kondensatlanib, yuqori molekulyar metaslikat kislotani hosil qiladi. Slikat kislotalarning tuzlari slikatlar deb ataladi. Na va K slikat qumtuproqqa o’yuvchi ishqor yoki kaliy karbonat va natriy karbonat qo’shib suyuqlantirish yo’li bilan hosil qiladi.

SiO₂+2NAOH=Na₂SiO₃+H₂O

SiO₂+K₂CO₃=K₂SiO₃+CO₂

Hosil bo’lgan qotishmalar eruvchan shisha nomi berilgan. Slikat kislota hosil bo’lish reaktsiyasini quyidagi tenglama bilan ifodalash mumkin. Na₂SiO₃+2HCl=H₂SiO₃+2NaCl

Slikat kislotaning tarkibini umumiy formula: m SiO₂∙nH₂O H₂SiO₃(SiO₂+H₂O), H₄SiO₄(SiO₂+2H₂O), H₄Si₃O₈(3SiO₂+2H₂O) m1 bo’lgan kislotalar polislikat kislotalar deb ataladi.

Tabiiy slikatlarga dala shpati, slyudalar, gil, asbest, talhk va boshqa minerallar kiradi. Ko’p qimmatbaho toshlar, zumrad, topaz, akvamarin tabiiy slikatlarning yaxshi tuzilgan kristallardir.

Kaolin Al₂O₃∙2SiO∙2H₂O yoki H₄AlSi₂O₉

Oqslyuda K₂O∙3Al₂O₃∙6SiO₂ yoki H₄K₂Al₆Si₆O₂₄

Asbest CaO∙3MgO∙4SiO₂ yoki CaMg₃Si₄O₁₂

Tabiatda alyumoslikatlar ko’p tarqalgan eng muximi dala shpati. Dala shpati oq yoki qizil bo’ladi.

Slyuda ham alyumosmlikatlar tarkibiga kiradi. U yupqa egiluvchan yaproqchalarga ajralishi qobiliyatiga ega ko’p tarqalgan murakkab tog’ jinslari – granit va gneyslar kvarts, dala shpati va slyudaning kristallaridan iborat. Ortiklazning ajralishini quyidagi tenglama bilan ifodalash mumkin.

K₂O∙Al₂O₃∙6SiO₂+CO₂+KH₂O=K₂CO₃+4SiO₂

(n-2)∙H₂O+Al₂O₃∙2SiO₂∙2H₂O

Dala shpatining va boshqa alyumoslikatlarning kaolinga aylanish chinni olishda ishlatiladi.

Qumtuproq va tabiiy slikatlar shisha, keramika buyumlar, chinni va fayans, binokorlik materiallari va yopishtiruvchi materiallar ishlab chiqaruvchi xom ashyodir.

Shisha – ko’p slikatlar bir-biri bilan yoki SiO₂ bilan aralashtirib qizdirilsa, tiniq amorf qotishmalar hosil bo’ladi. Bu qotishmalar shisha deb ataladi.

Shisha idish ishlab chiqarishda asosiy xossa shundan iboratki, suyuqlangan shisha sovitulganda birdaniga qotmay balki asta-sekin qubladi, qovushqoq bo’lib qoladi va nixoyat qattiq va bir jinsli tiniq massaga aylanadi. Uyimizdagi deraza va uy-ro’zg’orda ishlatiladigan shisha idishlar natriy hamda qumtuproq bilan qotishtirilgan slikatlardan iborat. Tarkibi Na₂O∙CaO∙6SiO₂ yana oq qum, bo’r soda, oxaktosh ham ishlatiladi. Aralashma quyidagi reaktsiya bilan ifodalanadi.

CaCO₃+SiO₂=CaSiO₃+CO₂

Na₂CO₃+SiO₂=Na₂SiO₃+CO₂

Ko’pincha soda o’rnida Na₂SO₄ va uglerod ishlatiladi. Ko’mir Na₂SO₄ ni qaytarib, Na₂SO₄ga aylantiradi. NaSO₃ qum bilan reaktsiyaga kirishib, Na₂SiO₃ ni hisol qiladi.

2Na₂SO₄+SO₄+2SiO₂+C=2Na₂SiO₃+2SO₂+CO₂

Shisha buyumlar puflash, quyish, presslash va cho’zish yo’llari bilan tayyorlanadi. Rangdor shishalar olish maqsadida suyultirilgan shisha massasiga ba’zi moddalar atayin qo’shiladi. Masalan; xrom (III)-oksid Gr₂O₃ shishaga yashil tus beradi. Agar oltin qo’shilsa to’q qizil tusga kiradi. Fotografik protsesslarda ishlatiladi.

Agar shisha maydalab, suvda chayqatilib, bir necha tomchi fenoftalin tomizilsa, suyuqlik tiniq pushti tusga kiradi. Kvarts shisha odatdagi shishadan afzal. Kvarts shisha yuqori temperaturada qizdiriladi va ulhtragunafsha nurlarni o’tkazadi.

Shisha to’qimasini har xil sintetik smolalar bilan turli tarzda qo’shib, yangi konstruktsion materiallar shisha plastinkalar hosil qilishi mumkin. Po’latdan bu 3-4 marta yengil, puxta bo’ladi va mashinasozlikda, binokorlikda, yog’och o’rniga ham ishlatish mumkin.

Keramika degan so’zdan gildan yasalgan har xil buyumlar tushiniladi. Bunday buyumlar tayyorlaydigan keramika zavodi g’isht, cherpitsa, o’ta chidamli materiallar, sopol idishlar, sapol tribalar, sirlangan plitalar, chinni va fayans ishlab chiqarishni o’z ichiga oladi.

TSement – gilni oxaktosh bilan qo’shib, to qovushib qolguncha, qizdirish orqali hosil qilinadi. Qattiq qizdiriladi tsement qorishmasi kuydirilganda CaCO₃, CaO, CO₂ ga ajraladi, CaO esa gil bilan reaktsiyaga kirishadi, bunda kaltsiy slikatlar bilan kaltsiy alyuminatlar hosil bo’ladi.

TSement qotishmasi aylanib turadigan maxsus tsilindrik pechlarda kuydiriladi. Pech qiya o’rnatilganli va sekin aylantirilganligi tufayli, tsement falashmasi alangaga qarshi sekin-asta siljib borib, pechning pastki boshidan tsement klinkeri ataladigan mayda donalar holida chiqadi. Klinker tuyilib, kul rang, yashil kukunga aylantiriladi, bu kukun slikat-tsement nomi bilan sotiladi. TSement qotishmasi, odatda oxaktosh bilan gildan sun’iy ravishda tayyorlanadi.

TSementning suv va qum aralashmasi tsement qotishmasi deb ataladi. Kislotaga chidamli tsement juda maydalangan kvarts qumi bilan katta sirtga ega bo’lgan aktiv qumtuproq modda aralashmasidir.

Kremniyning nixoyatda ko’p har xil birikmalari anchadan beri ma’lum bo’lib, bu birikmalarda kremniy atomlari uglerod atomlari bilan bog’langan. Bu birikmalar kremniy organik birikmalar deb ataladi.

1936 yilda sovet olimi K. A. Andrianov kremniy organik birikmalarga oid va yuqori molekulyar organik molekulalarga va kremniyning yuqori molekulyar birikmalarga hos sifatlarga ega materiallarni sun’iy yo’l bilan hosil qilish metodini ishlab chiqdi.

Ortoslikat kislota Si(OH)₄ ning hosilalari bo’lgan moddalarning murakkab efirini sintez qiladi.