Мавзу: ЎҚитувчилар жамоасини бошқариш психологияси

Boshqaruv muloqotining psixologik qonunlari

Boshkaruv muloqoti nima? Boshkaruv muloqoti – bu odamlarga rahbarlik qilish maqsadidagi muloqot, ya’ni ular faoliyatini ma’lum yo’nalishda o’zgartirish yoki kerakli yo’nalishda tashqil qilishdir. Rahbar boshqaruv muloqotida o’z qo’l ostidagilar bilan quyidagi munosabatlarda bo’ladi.

1. 
   buyruq berish, nimanidir tavsiya qilish, maslahat berish;
   
2. 
   bajarilgan ish xakida o’z qo’l ostidagilardan axborot olish;
   
3. 
   qo’l ostidagilarning berilgan topshirikni bajarishlarini baholash.
   

Buyruk berish, topshirik ijrosini tekshirish, hamda baxolash, bu boshkaruv faoliyatining uch boskichi bo’lib, boshkaruv muloqotining uchta vazifasini aks ettiradi. Buyuruvchi axborot berish, teskari aloka olish va baxolov axborotini berish. Albatta rahbarlik faoliyati bu uchta vazifa bilangina chegaralanmaydi, lekin boshkaruv muloqotida ular yotakchilik qiladi. Yukoridagi uchta vazifa ichida buyuruv axboroti berish vazifasi rahbarlik faoliyatida muxim urin tutadi. O’z qo’l ostidagilar bilan boshkaruv muloqotini samarali olib borish kanday amalga oshiriladi? Samarali muloqot bu - kam vakt va energiya sarf qilish, bu boshkalar sizning topshiriklaringizni sidkidildan bajarishi, bu psixologiya fanini chukur bilish demakdir. Shuning uchun boshkaruv muloqotining psixologik konunlarini kurib chikishimiz maqsadga muvofikdir.
O’zaro tushunish konunlari. Siz rahbarlik qilayotgan xizmatchilar o’zlaridan nima talab qilinayotganini tushunib yotmasalar, berilgan topshirikni kungildagidek bajara olmaydilar. Rahbar topshirikni qo’l ostidagilarga tushunarli tarzda yotkaza olishi zarur. Ba’zi bir xodimlarga bir ogiz so’z kifoya, ba’zilariga esa o’zok tushuntirishga to’g’ri keladi. Rahbar o’z xodimlari bilan shunday til topishishi kerakki, ular sizni faqat tinglamasinlar, balki eshitsinlar.
Anglash - eshitish organlarini ishga solish, eshitish - o’z dikkatini jalb qilish, miyani ishga solish. Miyani ishga solish - berilgan topshirikni samarali bajarishdan muxim ahamiyatga ega.
Xizmatchilar o’z boshliqlarini yaxshi tushunishlarida quyidagi 5 ta shart asosiy omil hisoblanadi:

• 
  kasbning birligi;
  
• 
  intellekt darajasini xisobga olish;
  
• 
  axborotning to’laqonliligi;
  
• 
  bayon etishning mantiqqa muvofiqligi;
  
• 
  diqqatning jamlanishi.
  

Tushunish - gapirayotgan odamning so’z ohangiga bog’liq. Agar topshiriq berayotganda qo’l ostidagilarning tushunmayotganligi doimo ta’kidlab turilsa, qo’pol ohangda gapirilsa, bunday rahbarni tushunish qiyin. Bu holda tinglayotgan odamning diqqati topshiriqning mazmuniga emas, balki, gapirayotgan odamning muomalasiga, o’zini tutishiga jamlanadi. Bunday sharoitda tinglovchida "Agar siz xotirjam gapirsangiz, yaxshiroq tushungan bo’lar edim" degan fikr tug’ilishi tabiiy. Tinglovchi rahbarga hyech narsa demagan holda ham, uni ko’proq tushunishlarini xohlashi aniq.
Qo’l ostidagilar o’z rahbarlarini tushunganlarida ham, berilgan vazifalarini tula bajaravermaydilar. Masalan, aytaylik, qo’l ostidagi odamlar ishga o’z vaqktida kelish, yaxshi ishlash, ish vaqtida boshqa ishlar bilan shug’ullanmaslik, topshiriqni o’z vaqtida bajarish kerakligini yaxshi bilishadi. Shunga qaramay, har doim ham bunga amal qilavermaydilar. Demakki, xodimlar rahbarni tushunsalar ham har doim u bilan kelisha olmaydilar. Xodim o’z rahbarining topshirigini faqatgina ichki e’tiqodlariga muvofiq kelgandagina, ya’ni topshiriqni bajarish zarurligini qalban his qilganidagina, uni astoydil bajariga kirishadi.
Har qanday sharoitda ham odamlar o’zlariga yoqqan odamlar bilan muloqotga tez kirishadilar, aksincha, o’zlariga yoqmagan odamlar nuqtai nazardan kelishishlari qiyin. Bu "qonun" insonning o’z hayotidan, tabiatidan uning psixologiyasining xususiyatlaridan kelib chiqadi. Inson uchun ma’naviy iqlim tabiiy jism iqlimidan ko’ra muhimroqdir. Bu omilni qanday boshqarish, rahbarlik xizmatiga jalb qilish, rahbarlik muloqotida uni qo’llash, yo’l-yuriklari xakida ko’prok gap boradi.Xech kanday dushmanlarsiz, kungli kora kishilarsiz ham
ishlash, yashash mumkinmi? Hayot bu savolga ijobiy javob beradi. Bunga kanday erishish mumkinligini shunday odamlar faoliyatini tahlil qilish asosida kurish mumkin. Bunday kishilar muloqot jarayonida attraksiya yo’llarini qo’llab, kishilarni o’zlariga moyil qila oladilar. Biz ham mana shunday attraksiya yo’llari xakida so’z yuritishni o’z oldimizga maqsad qilib kuydik.
O’qituvchilarni o’ziga moyil qilishning psixologik yo’llari. Xodimlarni o’ziga moyil qilish yo’llari attraksiya deb ataladi.
Biror odam bilan suhbatlashganda sezgi organizmlarimizga (kurish, eshitish, xid bilish va x.k.) undan ko’plab xabarlar kelib turadi. Lekin insonlar bu xabarlarning hammasini ham ongli ravishda kabo’l qila olmaydilar. Masalan faol suhbat jarayonidan sung sizdan bir dakikaga ko’zingizni yumib, suhbatdoshingizning galstugi kanday rangda ekanligini aytib berishni so’rasalar, siz har doim ham to’g’ri javob bera olmaysiz. Demakki, biz kurib turib, kurmasligimiz mumkin, tinglab turib, eshitmasligimiz mumkin ekan, bu ongimizning kanday ishlashiga boglik. Shu bilan birga insonda hissiy ahamiyatga ega bo’lgan xabarlar saklanib koladi. Agar muloqot jarayonida suhbatdoshga axborotni shunday yuborilsa, birinchidan - bu xabar suhbatdosh uchun hissiy ahamiyat kasb etsa, ikkinchidan, bu unga ijobiy ta’sir etsa, uchinchidan esa bu xabarni suhbatdosh anglab yetmasa, u xolda suhbatdoshimiz, bu suhbat nimasi bilandir yokimli, o’ziga tortuvchi bo’ldi, deb ta’kidlash mumkin. Demak, bunday xolda suhbatdoshingizda o’zingizga nisbatan hissiy ijobiy munosabat uygotishingiz mumkin. Bu xislat rahbar uchun eng zarur, eng muxim xisoblanadi.
"Ism-sharifi" usuli. Bu usul siz muloqotga kirishayotgan odamning ismi sharifini aytishdan boshlanadi. O’z ismini boshkalardan tulik eshitish inson uchun hamisha xush yokadi. Amerikalik psixolog D.Karnegi yozganidek, o’z ismini boshkalardan eshitish inson uchun yokimli musikaga uxshaydi. Bu xolatning psixologik mexanizmlari kanday? Bu usulning psixologik mexanizmlari quyidagicha:

1. 
   Insonga berilgan ism hamisha u bilan yonma-yon. Ism shaxs bilan bo’linmas.
   
2. 
   Agar insonga uning ismini aytmay murojaat qilinsa, bu unga nisbatan faqat xizmat yuzasidan murojaat qilinayotganini bildiradi. Agar insonga ismini aytib murojaat qilsangiz, unga nisbatan e’tibor berilganini bildiradi.
   
3. 
   Ismini aytib chakirish, bu insonning shaxs sifatida tan olishdir.
   
4. 
   Inson shaxs ekanligini xis qilsa, unda albatta konikish xissi uygonadi.
   
5. 
   Qoniqish hissiyoti esa doimo ijobiy hissiyotlarga boglik.
   
6. 
   Inson doimo kimgadir yokishga intiladi, kimdir unga nisbatan yaxshi munosabatda bo’lishini xoxlaydi.
   
7. 
   Agar kimdir bizga ijobiy hissiyot uygotsa, u o’ziga tortadi, va u bilan yakindan muloqot qilishni xoxlaymiz.
   

"Ism-sharif" usuli ta’siri psixologik mexanizmining moxiyati quyidagicha: o’z ismining jaranglashi - shaxsga e’tibor - shaxs sifatida tan olish - konikish xissi - ijobiy hissiyotlar manbaiga yakinlashish. Demak, ertalab ishga kelgan zaxoti o’z qo’l ostingizdagi xodimlarning ismini aytib, "Assalomu-alaykum", - deb salomlashing, xodimingiz xoxlasa, xoxlamasa, unda ijobiy hissiyot uygotasiz. Endi rahbarning kasbiy koidasini keltirib chikaramiz. "Men har bir rahbar uchun qo’l ostidagi xodimlarida o’ziga nisbatan moyillik uygotish kasbiy zarurat deb bilaman. Shuning uchun tez-tez ularga ism shariflarini aytib murojaat qilaman."
"Munosabat oynasi" usuli. Xalkimizda "kiyofa, yuz-kalb oynasi", - degan nag’l bor. Bundan yuz, karash - munosabatlar oynasi degan xulosani ham chikarish mumkin. Agar insonga sinchiklab karalsa, uning yuz - karashida ichki dunyosini kurish mumkin. Savol tugilishi tabiiy: doimo qo’lib yurgan odam bilan muloqot qilish osomni yoki aksincha, kiyofasi kattik odam bilanmi? Tabiiyki, birinchi toifadagi odamlar bilan suhbatlashish oson. Inson kimlarga jilmayadi: do’stlarigami yoki yokmagan odamlargami?
Bu mexanizm kismlari quyidagilardan iborat.

1. 
   Ko’pchilik odamlar o’z do’stlariga yokimli samimiy jilmayadilar.
   
2. 
   Agar siz bilan muloqot qilayotgan odamning yuz kiyofasi yokimli jilmayishini kursangiz, bilingki bu uning sizga nisbatan "Men Sizning do’stingizman" - deb berayotgan xabari bo’ladi.
   
3. 
   Do’st - biror bir masalada, ishda siz bilan hamfikr odam.
   
4. 
   Insonning eng muxim extiyejlaridan biri, ximoyalanish va bexavotirlik extiyejidir. Do’st - bu ximoyalanishni oshiruvchi inson, ya’ni shaxsning eng muxim extiyejlarini kondirishga yordam beradi.
   
5. 
   Konikish xissi insonga ijobiy hissiyot uygotadi.
   
6. 
   Inson doimo o’zida ijobiy hissiyot uygotuvchi odamlarga muxtoj.
   
7. 
   Agar biror kimsa, ijobiy hissiyot uygotsa u xoxlasa, xoxlamasa attarksiyani shakllantiradi. "Munosabatlar oynasi" usulini psixologik mexanizmi ana shundan iborat.