Mavzu: ichki organlar tuzilishi

glikogen

  gormonlari  ishlab 

chiqariladi.  Insulin  gormoni  organizmda  uglevodli  modda  almashinuvini  boshqaradi,  qonda 

glyukoza  miqdorini  kamaytiradi.  Glikogen  gormoni  insulinga  nisbatan  antogonist  hisoblanib, 

qondagi kand miqdorini oshiradi. Insulin jigarda glikogen moddasini  va yog’ to’qimasida yog’ 

moddalarini  parchalaydi.  Demak,  me’da  osti  bezining  endokrin  qismida  ishlab  chiqadigan 

gormonlar organizmda uglevodli va yog’ modda almashinuvini idora etadi. 

Ovqat  hazm  qilish  tizimining  asosiy  qismini  tashkil  etuvchi  a’zolar  qorin  bo’shlig’ida 

joylashgan.  Qorin  bo’shlig’i  organizmda  eng  katta  bo’shliq  bo’lib,  yuqoridan  diafragma  bilan, 

oldidan  va  yonlaridan  qorin  muskullari  bilan,  orqadan  -  umurtqa  pog’onasining  bel  bo’limi, 

belning  kvadrat  muskuli  va  yonbosh-bel  muskuli  bilan  chegaralangan.  Pastda  qorin  bo’shlig’i 

kichik tosni bo’shlig’igacha davom etadi. 

Qorin  bo’shlig’ida  jigar,  me’da,  me’da  osti  bezi,  ingichka  va  yo’g’on  ichaklar,  taloq, 

buyraklar,  buyrak usti bezlari,  siydik  yo’llari joylashgan. Qorin  bo’shlig’ining orqa  yuzasidan  

pastga  to’shuvchi  aortaning  qorin  qismi,  pastki  qovak  vena  o’tadi,  nerv  chigallari  va  tugunlari 

yetadi.  Qorin bo’shlig’ining ichki yuzasi ichki qorin fastsiyasi bilan qoplangan. 

Qorin fastsiyasi

 

bilan parietal yoki devor qorin pardasi orasida yog’ kletchatkasi joylashgan. 

Qorin pardasi

 qorin 

bo’shlig’ining  devorini  va  unda  joylashgan  ichki  a’zolarni  qoplaydi.  Qorin  pardasi 

parietal 

(devor)

 va 

vistseral (ichki)  varaqlardan 

tashkil  topgan.  Parietal  qorin  parda  qorin  bo’shlig’ining  devorlar  yuzasini  to’liq  qoplab, 

undan  ichki  a’zolarga  o’ta  boshlaydi  va  vistseral  varaq  nomini  oladi.  Vistseral  varaq  ichki 

---

a’zolarni qoplaydi. Qorinparda yaxlit bir butun varaq bo’lib, a’zodan devorga, devordan a’zoga 

o’tib,  qorin  bo’shlig’ini  hamma  tomonidan  chegaralaydi.  Parietal  qorinpardani  vistseral 

qorinpardaga o’tishi vaqtida burmalar, boylamlar, va chuqurchalar hosil bo’ladi. Bundan tashqari 

parietal  va  vistseral  varaqlari  orasida  qorin  parda  bo’shlig’i  hosil  bo’ladi.  Qorin  parda 

bo’shlig’iga varaqlar bir oz miqdorda seroz suyuqlik ishlab chiqaradi. Qorinpardaning yuzasi shu 

suyuqlik bilan namlanib turgani uchun qorin bo’shlig’idagi a’zolar yengillik bilan ishqalanmay 

harakat qiladi. 

Qorin parda ichki a’zolarga nisbatan har xil joylashadi. Ba’zi a’zolar qorinparda bilan faqat 

bir tomondan  qoplangan. Bularga o’n ikki  barmoqli ichakning bir qismi, buyraklar, me’da osti 

bezi,  buyrak  usti  bezlari  kiradi  va  bu  a’zolarni  holati 

ekstraperitoneal  holat 

deyiladi.  Boshqa 

a’zolar qorinparda bilan uch tomondan qoplangan bo’lib, egallangan holati 

mezoperitoneal

  deb 

ta’riflanadi.  Mezoperitoneal  a’zolarga  yuqoriga  ko’tariluvchi  chambar  ichak,  pastga  to’shuvchi 

chambar ichak, to’g’ri ichakning o’rta qismi, siydik qopi kiradi. 

A’zolarning bir qismi qorinparda bilan hamma tomondan qoplangan. Bunday a’zolar qorin 

bo’shlig’i  ichida  joylashib, 

intraperitoneal

  a’zolar  deyiladi.  Intraperitoneal  a’zolarga  me’da, 

ingichka  ichak,  kur  ichak,  ko’ndalang  chambar  ichak,  chuvalchangsimon  o’simta,  taloq,.jigar, 

sigmasimon  ichak,  to’g’ri  ichakning  boshlanish  qismi,  bachadon  va  bachadon  yo’llari  kiradi. 

Intraperitoneal  joylashgan  a’zolarni  qorinparda  qoplaganda  boylamlar  va  ikki  boylamlarni 

(duplikato’ralar)  hosil  qiladi.  Bu  boylamlar  charvilar  deb  nomlanadi.  Ingichka  ichak, 

chuvalchangsimon o’simta, ko’ndalang chambar ichak sigmasimon ichaklarda charvilari bo’ladi. 

Qorinpardalarning boylamlari ichki a’zolarni qorin bo’shliq devoriga pishiq biriktiradi. 

                    

Jigar

  qorin  bo’shlig’ining  o’ng  qovurg’a  osti  sohasida,  diafragmaning  o’ng    gumbazi 

ostida joylashgan. Ogirligi  taxminan 1500  -  2000 g,  kizgish  -  ko’ngir tusda,  yumshoq bo’ladi. 

Jigarning ko’pchilik qismi qorin parda bilan o’ralgan bo’lib, faqat orqa tomoni diafragmaga tegib 

turadi. Jigarda ustki - diafragmal va ostki - vistseral  yuzalari  farqlanadi. Ustki va ostki yuzalar 

old tomondan birlashib  oldingi o’tkir vistseral qirg’oq hosil qiladi. 

Jigarning diafragmal yuzasi uroq shakldagi boylam orqali o’ng va chap pallalarga ajraladi. 

Jigarning ostki vistseral yuzasi N harfi shaklini hosil qilgan uchta egat orqali uni to’rtta pallaga: 

katta o’ng, kichik chap, dumsimon va kvadrat pallaga ajratadi. 

Ko’ndalang  egat  sohasida  jigar  darvozasi  joylashgan.  Bu  yerdan  qon  tomirlar,  nervlar, 

jigarning umumiy chiqarish nayi bilan limfa yo’llari o’tadi. Uzunasiga yo’nalgan o’ng egat old 

tomonda  kengayib  chuqurchani  hosil  qiladi.  Chuqurcha  ichida  o’t  pufagi  joylashgan.  Egatning 

orqa yarmida pastki kavak vena o’tadi. 

Jigar  atrofidan  fibroz  parda  bilan  o’ralgan  bo’lib,  undan  yupqa  biriktiruvchi    to’qimali 

to’siqlar jigar parenximasiga kirib, uni  bo’lakchalarga bo’lib yuboradi.  

Jigarning morfologik  va  funktsional  birligi  - bo’lakchalar hisoblanadi.  Har bir bo’lakcha  

ko’p  qirrali  prizmaga  o’xshaydi  va  eni    1-2  mm.  ga  teng.  Mikroskop    ostida  tekshirilganda 

bo’lakchalar jigar hujayralari - gepatotsitlardan iborat. Gepatotsit - ko’p burchakli hujayra bo’lib, 

tarkibida  bitta  yoki  ikkita  yadro  uchraydi.  Gepatotsitlar  tsitoplazmasida  800  gacha 

mitoxondriyalar uchraydi. Mitoxondriyalar yog’ kislotalarni oksidlanishida va turli oksidlanish- 

qaytarilish reaktsiyalarda qatnashib, asosiy energiya ishlab chiqarish manbai hisoblanadi. 

Lizosomalar hujayra ichiga to’shgan turli moddalarni va kiritmalarni parchalashda ishtirok 

etadi. 

Endoplazmatik  tur  kanalchalarida    turli  immunoglobo’linlar,  oqsillar,  xolesterin,  yog’ 

kislotalari, glikogen va o’t moddasi sintezlanadi. 

Gepatotsitlar  zanjir  kabi  bir-biri  bilan  tutashib  jigar  tasmalarini  hosil  qiladi.  Bo’lakchada 

tasmalar  radial  holda  joylashgan.  Ikkita  qo’shni  jigar  tasmasidan      jigar    plastinkalar  hosil 

bo’ladi.  Ikkita  qo’shni  jigar  plastinkalar  orasidan  sinusoid  kapillyar  o’tadi.  Bu  kapillyarda 

aralashgan venoz va arterial qon oqadi. Sinusoid kapillyarlar bo’lakchada joylashgan markaziy 

venaga kelib quyiladi.  Ikkita jigar tasmaning qo’shni hujayralari orasidan o’t naychalari o’tadi. 

Demak,  o’t  naychasining  devori  qo’shni  gepatotsit  yuzalari  hisobidan  hosil  bo’ladi  va  o’z 

---

devoriga  ega  emas.  Har  bitta  gepatotsitning  yuzasi  bir  tomondan  o’t  naychasi  bilan,  qarama-

qarshi yuzasi esa sinusoid kapillyar bilan bevosita kontaktda bo’ladi.  

Bo’lakcha ichida joylashgan o’t naychalari birlashib  bo’lakchalararo o’t naychalarni hosil 

qiladi.  Bu naychalar esa  qo’shilib umumiy o’t yo’lini hosil qiladi. 

O’t pufagi jigarning osti yuzasida o’t pufagi chuqurchasida joylashgan. O’t pufagi qopcha 

shaklida  bo’lib,  uzunligi  8-10  sm,  eni  4-5  sm  teng.  Uning  ichida  40-60  ml  o’t  saqlanadi.  O’t 

pufagining  tubi,  tanasi  va  buyni  bor.  O’t  pufagining  kengaygan  qismi  tubini  hosil  qiladi, 

toraygan qismi - bo’yinchani. Tubi va bo’yincha orasida pufakning tanasi joylashgan. O’t pufagi 

qorin  pardasi  bilan  pastdan  va  yonlaridan  o’ralgan,  qolgan  qismi  jigarga  tegib  turadi.  O’t 

pufagining  devori  shilliq,  muskul,  advetitsiya  yoki  ba’zi  joylarida  seroz  parda  bilan  o’ralgan. 

Shilliq  pardasi  bir  qavatli  tsilindrsimon  jiyakli  epiteliy  bilan  qoplangan.Uning  jiyagi 

mikrovorsinkalardan  tashkil  topib,  suvni  kuchli  ravishda  surish  qobiliyatiga  ega.  SHu  sababli 

pufakning o’ti jigarning o’tiga nisbatan 3-5 marotaba kuyukroq bo’lishi mumkin. Muskul qavati 

sust  rivojlangan  miotsitlar  qatlamidan  iborat.  Adventitsiya  qavati  tashqi  tomondan  joylashib, 

siyrak  tolali  biriktiruvchi  to’qimadan  iborat.  Pufakning  o’t  yo’li  umumiy  jigar  yo’li  bilan 

qo’shilib  umumiy  o’t  yo’lini  hosil  qiladi.  Umumiy  o’t  yo’li  jigararo-o’n  ikki    barmoqli 

bog’lamning  varaqlari  orasidan  o’tib,  pastga  yo’naladi  va  me’da  osti  bezining  chiqaruv  yo’li 

bilan  birgalikda  o’n  ikki    barmoqli  ichakning  quyi  to’shuvchi  qismidagi  katta  so’rg’ichning 

uchida ochiladi. 

 

Ingichka  ichak  me’daning  pilorik  qismidan  boshlanadi  va  3  qismga:  o’n  ikki    barmoqli 

ichak, och va yonbosh ichaklarga bo’linadi. Ingichka ichak ovqat hazm tizimida markaziy urin 

egallaydi,  chunki  uning  bo’limlarida  oziq  moddalar  jigarning  o’ti,  me’da  osti  bezi  shirasi  va 

ichak shirasi ta’sirida oxirgi parchalanish va surilish jarayonlarini o’taydi.  Ingichka ichak qorin 

bo’shlig’ining  o’rta  sohasida  joylashib,  undan  yuqorida  me’da  va  ko’ndalang  chambar  ichak 

joylashgan.  Pastki  chegarasi  tos  bo’shlig’ining  kirish  qismigacha  yetadi  va  un  yonbosh 

chuqurcha  sohasida    yonbosh  ichak  kur  ichak  bilan  tutashadi.  Och  va  yonbosh  ichaklar  qorin 

bo’shlig’ida qovo’zloklar hosil qilib joylashgan. Katta odamning ingichka ichak uzunligi 5-6m, 

eng kalta va keng bo’limi o’n ikki  barmoqli ichak, uning uzunligi 25-30sm oshmaydi, 2-2,5 m 

teng och ichakning uzunligi va yonbosh ichak uzunligi 2,5-3,5 metrni 

 tashkil qiladi. 

O’n ikki  barmoqli ichak qorin devorining orqa qismida 1-3 bel umurtqalari qarshisida taka 

holda  joylashgan.  Qorin  pardasi  o’n  ikki    barmoqli  ichakni  faqat  boshlangich  va  oxirgi 

bo’limlarini  hamma  tomondan  o’raydi.  Qolgan  qismlari  qorin  parda  bilan  faqat  old  tomondan 

qoplangan. Joylashishi va yo’nalishiga qarab o’n ikki  barmoqli ichak 4 qismga bo’linadi: 

1. ustki ko’ndalang qismi - uzunligi 4-5sm, me’dani chiqish qismidan o’nga buriladi va XII 

ko’krak- I bel umurtqa ro’parasida o’n ikki  barmoqli ichakning yuqorigi burmasini hosil qiladi. 

2. quyi to’shuvchi qismi - uzunligi 8-10sm,  I bel umurtqasi ro’parasida o’n ikki  barmoqli 

ichakning  yuqorigi  burmasidan  boshlanib,  III  bel  umurtqasi  ro’parasida  pastki  burmani  hosil 

qilib tugallanadi. 

3.  pastdagi  ko’ndalang  qismi  -  uzunligi  6-8sm,  o’n  ikki    barmoqli  ichakning  pastki 

burmasidan boshlanib, o’ngdan chapga qarab, gorizontal holda yo’naladi va old tomondan III bel 

umurtqasining  tanasi bilan kesishadi. Yuqoridan me’da osti bezining boshchasiga taqaladi, orqa 

tomonidan esa pastki qovak vena va un buyrak venasi o’tadi. 

4. ko’tariluvchi qismi - uzunligi 4-7sm, o’n ikki  barmoqli ichakning pastdagi ko’ndalang 

qismidan boshlanadi  va  II  bel  umurtqasi  ro’parasida  o’n ikki  barmoqli ichak aro  - och ichak 

burmasini hosil qilib, och ichakka ochiladi. 

O’n  ikki    barmoq  ichakni  anatomik  xususiyatlaridan  biri  o’nga  jigar  o’t  pufagining 

umumiy o’t yo’li va me’da osti bezining shira ajratib chiqaruvchi bosh yo’lini ochilishi. Me’dada 

dastlabki  ximieviy  va  mexanik  parchalanishga  uchragan  ovqat  massalar  nordon  muhitga  ega, 

chunki  ovqat  massalari  qoplama  hujayralari  ishlab  chiqqan  xlorid  kislotasi  va  bosh  hujayralar 

tomonidan sekretsiya natijasida ajratilgan pepsinogen bilan aralashib o’n ikki  barmoq ichakka 

tushadi. Pepsinogen fermenti xlorid kislota ta’sirida aktiv pepsinga o’tadi va shu holda oqsillarni 

---

parchalash qobiliyatiga ega bo’ladi. O’n ikki  barmoq ichakda me’dadan to’shgan nordonli ovqat 

maxsulotlar  neytralizatsiyaga  uchraydi.  Neytralizatsiya  jarayoni  o’n  ikki    barmoq  ichak 

devorining  shilliq  osti  pardasida  joylashgan  Brunner  bezlarining  sekretor  faoliyati  tufayli 

ta’minlanadi.  Brunner  bezlari  shilliq  moddalar  bilan  bir  qatorda  ishkoriy  muhitga  ega  bo’lgan 

sekretni ham ishlab chiqaradi. O’n ikki  barmoqli ichak devorida aylanma burmalardan tashqari 

uzunasiga yetgan burma ham tafovut etiladi. Bu burma quyi to’shuvchi bo’limining orqa devori 

bo’ylab o’tib, o’n ikki  barmoqli so’rg’ich (Fater so’rg’ichi) bilan tugallanadi 

O’n  ikki    barmoqli  ichak  devori  shilliq  parda,  shilliq  osti  qavat,  muskul  va  seroz 

pardalardan  iborat.