Mavzu: elektronlarning radiatsion tormozlanishi

I.2. ELEKTRONNING ATOMGA TA’SIRI

Energiyasi 10 MeV bo`lgan elekronlar bilan qattiq jism nurlantirilganda (bombardimon qilinganda) tez harakatlanayotgan zarracha qattiq jism atomlari bilan elastik va noelastik to`qnashishi mumkin. Noelastik to`qnashuvda zarrachalarning energiyasi asosan bombardimon qilinayotgan material atomlarini qo`zg`alishiga (ionizatsiyaga) va kristall panjarasining tebranish energiyasiga sarflanar ekan. Noelastik to`qnashuvda to`qnashayotgan zarrachalarning massalari o`zgaradi.

Elastik to`qnashishda harakatlanayotgan zarracha bir qism energiyasini panjaradagi atomga beradi. Bu holda ikki zarrachalar orasidagi umumiy kinetik energiya o`zgarmasdan qoladi (to`qnashish natijasida zarracha energiya yo`qotmasdan, faqat tezlik yo`nalishinigina o`zgartiradi). Elastik to`qnashuvda to`qnashayotgan zarrachalar massasi o`zgarmaydi.

Qattiq jism atomining bir joydan ikkinchi joyga siljishi, ya’ni Frenkel juftligining vujudga kelishi, asosan elastik to`qnashuv natijasida sodir bo`ladi. bunday nuqsonni vujudga kelishi uchun odatda kristall atomlarga beriladigan energiya bo`sag`aviy energiya Ed dan katta bo`lishi kerak (Ed – kristall panjaradagi bir dona atomni tugunlar orasiga o`tkazishda sarflanadigan energiyadir).

Ed ning qiymati kristallni elektron bilan bombardimon qilish orqali topiladi. Bunda atomni o`rnidan siljitib Frenkel jufti hosil bo`lishi uchun kerak bo`ladigan elektronlarning eng kichik energiyasi (Emin) topiladi. Agar biz atomni 15 o`rnidan siljitish uchun elektron relativistik tezlik bilan harakatlanadi deb hisoblasak, energiya va harakat miqdorining saqlanish qonuniga asosan Ed quyidagi ifoda bilan topiladi:

bu yerda Emin – elektron zarrachasining energiyasi;E0 – elektronning tinchlikdagi massasi;M – bombardimon qilinayotgan atomning massasi;c – yorug`lik tezligi.