Mavzu: Efir moylarining fizik-kimyoviy konstantalari bo’lgan dorivor o’simliklar va

12- rasm. Shimmel 
kolbasi 

---

6
(a -b)-M 
C -561 -0,42(fl-A) ’ 
bunda, a — efir moyining atsetatlangandan so'nggi efir soni; b — efir moyining atsetatlanmasdan 
oldingi efir soni; M — spinning molekula og‘irligi; 
C — spinning atomliligi. 
EFIR 
MOYLARINI, 
EFIR 
MOYI 
SAQLOVCHI 
DORIVOR 
0‘SIMLIKLARNI 
TIBBIYOTDA 
QO‘LLASH 
VA ULARNI SAQLASH 
Efir moylari tibbiyotda dori sifatida ichiladi yoki badanga surtiladi va inyeksiya qilinadi,bundan 
tashqari, ba’zi dorilar aralash- masi tarkibiga kiradi. Efir moyi saqlovchi o'simliklardan tayyor- 
langan dori turlari ham tibbiyotda keng ishlatiladi. Efir moylari farmatsevtikada boshqa dorilar 
mazasi va hidini yaxshilash uchun qadimdan ishlatilib kelinmoqda. 
Ko'pgina efir moylari bakterisid xossasiga ega bo'lganidan tish kasalliklarini davolashda va 
ingalyatsiyada (nafas yo'llarini dezinfeksiya qilishda) ishlatiladi. Xonalar (ko'pincha kasalxonalar) 
havosini yaxshilash uchun ham efir moylaridan foydalaniladi. 
Efir moylari ko'proq parfumeriyada, kosmetikada, texnikada va oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi. 
EFIR MOYLARINI SAQLASH 
Efir moylari havo kislorodi, yorug'lik va namlik ta’sirida bu- ziladi. Bunday sharoitda ular 
oksidlanib, smolaga o‘xshash mod- dalar hosil qiladi. Natijada efir moylarining ranggi va hidi 
o‘zgarib, o‘zi quyuqlashadi. Efir moylari ombor va dorixonalarda saq- langanda yuqorida 
ko‘rsatilgan sharoitlar hisobga olinishi kerak. 
Efir moylari tegishli MTH da ko‘rsatilgan og‘zi mahkam yo- piladigan idishlarda to'la holda 15*C 
dan yuqori boMmagan haroratda, salqin hamda qorong‘u joyda saqlanadi. 
Spinning foiz = 

---

7
EFIR 
MOYLARI 
УА 
ULARNI 
SAQLOYCHI 
DORIVOR 
0‘SIMLIKLARNING TASNIFI 
Efir moyi saqlovchi dorivor o‘simliklar va mahsulotlar tarki- bidagi moyni asosiy qismining 
kimyoviy tuzilishiga qarab, olti guruhga bo‘linadi: 
Tarkibida asiklik (ochiq zanjirli) monoterpenlar bo‘lgan efir moylar va o'simliklar. 
Tarkibida monosiklik monoterpenlar bo‘lgan efir moylar va o‘simliklar. 
Tarkibida bisiklik monoterpenlar bo‘lgan efir moylar va o‘simliklar. 
Tarkibida aromatik monoterpenlar bo‘lgan efir moylar va o‘simliklar. 
Tarkibida asiklik (ochiq zanjirli) seskviterpenlar bo'lgan efir moylar va o‘simliklar. 
Tarkibida siklik seskviterpenlar bo‘lgan efir moylar va o‘simliklar. 
TARKIBIDA ASIKLIK (OCHIQ ZANJIRLI) 
MONOTERPENLAR BO‘LGAN EFIR MOYLARI 
VA DORIVOR 0‘SIMLIKLAR 
Bu guruhga kiradigan mahsulotlar (atirgul, limon moylari hamda kashnichning efir moyi va 
mevasi) tibbiyotda uncha ahamiyatga ega emas. Lekin xushbo‘y boMgani sababli par- fumeriyada 
ko‘p ishlatiladi. Bu moylarda birlamchi spirtlardan geraniol va sitronellol (atirgul hidini beradi), 
geraniolning izomeri linalool spirti (marvaridgul va lavanda hidini beradi) hamda limon hidini 
beradigan sitral aldegid (geraniol aldegidi) va boshqa birikmalar yoqimli hid beruvchi asosiy 
qismlar hisoblanadi. 

---

8
KASHNICH 
MEVASI 
VA 
MOYI 
- 
FRUCTUS ET OLEUM CORIANDRI 
O'simlikning nomi. Ekma kashnich — Coriandram sativum L.; selderdoshlar — Apiaceae 
(soyabonguldoshlar — Umbelliferae) oilasiga kiradi. 
Bir yillik, bo‘yi 30—70 sm ga yetadigan o‘t o‘simlik. Poyasi silindrsimon, mayda qirrali, tuksiz, 
ichi kovak, yuqori qismi shoxlangan. Baigi oddiy, qinli, tuksiz, ildiz oldi baiglari uzun bandli, uch 
bo‘lakka qirqilgan, qirrasi tishsimon kesilgan, po- yasining pastki qismidagi baiglari qisqa bandli, 
ikki bo‘lakka qirqilgan, o‘rta va yuqori qismdagilari esa bandsiz bo'lib, ipsimon ikki-uch bo‘lakka 
ajralgan. Baiglari poyada ketma-ket joylashgan. Gullari mayda, umumiy o‘ramasiz murakkab 
soyabonga to'plangan; gulkosachasi besh tislili, meva bilan biiga saqlanib qoladi. Tojbaigi beshta, 
pushti rangda, otaligi 5 ta, onalik tuguni ikki xonali, pastga joylashgan. Mevasi — yumaloq, 
qo‘ng‘ir yoki saig'ish-kulrang, qo‘shaloq doncha. 
Iyun oyidan boshlab, avgustgacha gullaydi, mevasi avgust- sentabrda pishadi. 
Geografik tarqalishi. Vatani Ovrupo janubidagi davlatlar ham- da Turkiya. Ukrainada, Kavkazda, 
Kuybishev va Voronej viloyatlarida hamda O'rta Osiyo respublikalarida o‘stiriladi. 
Mahsulot tayyorlash. Mahsulot yozning ikkinchi yarmida bi- rinchi soyabonlardagi mevalar 
qo‘ng‘ir rangga kira boshlagan paytda (50—60 foiz mevalar pishgandan so‘ng) yig‘ila boshlana- 
di. 0‘simlik mashinada o'riladi, soyabonlar bir tomonga qaratib bog'lanadi so'ngra yetilmagan 
mevalar pishishini tezlashtirish uchun bog'lamlaming soyabonlarini yuqoriga qaratib, bir-biriga 
suyab, g'aramlab qo‘yiladi. 
Kashnich ertalab o‘rib to‘planadi va bog‘-bog‘ qilib bog‘la- nadi, kun isiganda o‘rilsa, qurigan 
mevalari to‘kilib ketadi. Havo ochiq bo‘lsa — dalada, yog‘ingarchilik paytida esa — usti berk 
joylarda quritiladi. Mevalarning hammasi pishganida va quri- ganidan keyin o‘simlik mashinada 
yanchiladi, shamol mashinada mevalari ajratib olinadi. 
Mahsulotning tashqi ko^nishi. Tayyor mahsulot yumaloq shaklli pishganda bo‘linmaydigan ikki 
bo'lakli, qo‘ng‘ir yoki sarg‘ish kulrang, diametri 4 mm bo'lgan qo‘shaloq donachadan iborat. 
Наг yarimta mevaning qabariq tomonida sal do‘ppaygan Sta asosiy qovuig‘alari va yaxshi 
sezilmaydigan 6 ta to‘g‘ri, qo‘shimcha qovurg'alari bo‘ladi. 
Pishib yetilgan meva xushbo‘y hidga va yoqimli mazaga ega. 

---

9
Meva namligi 13 foiz, umumiy kuli 7 foiz, 10 foizli xlorid kislotada erimaydigan kuli 1,5 foiz, 
ezilgan, pishmagan va bu- zilgan kashnich mevalari 3 foiz, efir moyli boshqa o‘simliklar 
mevasining aralashmasi 1 foiz, oiganik aralashmalar 1 foiz va mineral aralashmalar 1 foizdan ortiq 
hamda meva tarkibidagi efir moyi 0,5 foizdan kam bo‘lmasligi kerak. 
Kimyoviy tarkibi. Kashnich mevasi tarkibida 0,7-1,5 foiz efir moyi, 10-20 foiz yog‘, 11—17foiz 
oqsil va boshqa moddalar bo'ladi. 
Kashnichning efir moyi rangsiz yoki och sarg‘ish, tiniq suyuq- lik bo‘lib, o‘ziga xos xushbo‘y va 
yoqimli mazasi bor. Zichligi 0,845—0,862, refraksiya soni 1,471—1,478, qutblangan nur tekis- 
ligini og‘dirish burchagi +56° — +68°. 
Moy tarkibida 60—80 foiz linalool, 5 foiz geraniol va oz miqdorda bomeol, turli aldegidlar hamda 
terpenlarning aralash- malari bo‘ladi. Standart talabiga ko‘ra efir moyi tarkibidagi linalool miqdori 
65foizdan kam bo‘lmasligi kerak. 
Ishlatilishi. Kashnich mevasi ishtaha ochadigan, ovqat hazm qilishni yaxshilaydigan, o‘t 
haydaydigan vosita sifatida va bavosil kasalligida hamda yaralarni davolashda ishlatiladi. 
Kashnich mevasining efir moyi antiseptik, og‘riq qoldiruvchi, o‘t haydov- chi hamda bavosilga 
qarshi dori sifatida ishlatiladi, shuningdek, farmatsevtikada ichiladigan dorilar ta’mini 
yaxshilashda ishlatiladi. 
Kashnich mevasi va efir moyi oziq-ovqat sanoatida hamda parfumeriyada ishlatiladi. 
Dorivor preparatlari. Damlama, kukun (poroshok) va spirtli suvi. Mevasi me’da va bavosil 
kasalliklarida ishlatiladigan hamda o‘t haydovchi yig‘malar — choylar tarkibiga kiradi. 

---

10
TARKIBIDA 
MONOSIKLIK 
MONOTERPENLAR 
BO‘LGAN EFIR MOYLAR VA DORTVOR 0‘SIMLIKLAR 
Bu guruhga kiradigan dorivor o‘simliklar efir moylarining asosiy ta’sir etuvchi qismlari mentol, 
sineol, limonen, pulegon, menton, karvon va boshqa birikmalar hisoblanadi. 
QALAMPIR 
YALPIZ 
BARGI 
VA 
MOYI 
- 
FOLIA ET OLEUM MENTHAE PIPERITAE 
0‘simlikning nomi. Qalampir yalpiz — Mentha piperita L.; yasnotkadoshlar — Lamiaceae 
(labguldoshlar — Labiatae) oilasiga kiradi. 
Ko‘p yillik, bo‘yi 30—100 sm ga yetadigan o‘t o‘simlik. Po- yasi bir nechta, tik o'suvchi, to‘rt 
qirrali, tuksiz yoki siyrak tukli. Bargi oddiy, cho‘ziq tuxumsimon yoki lansetsimon, o‘tkir uch- li, 
qirrasi o‘tkir arrasimon. Baiglar poyada qisqa bandlar bilan qarama-qarshi joylashgan. Gullari 
mayda, pushti, och binafsha yoki qizil-binafsha rangda, poya va shoxlar uchida g‘uj joylashgan 
boshoqchasimon gul to‘plami hosil qiladi. Gulkosachasi nay- chasimon, binafsha rangli, besh tishli 
bo‘lib, meva bilan birga qoladi. Gultojisi bir oz qiyshiq, voronkasimon, to‘rt boMakli