Mavzu: Efir moylarining fizik-kimyoviy konstantalari bo’lgan dorivor o’simliklar va

Limone
n 
Pulegon 
Menton 
Karvon 

---

11
(boshqa labguldoshlardan farqi), otaligi 4ta, onalik tuguni 4 bo'lakli, yuqorigajoylashgan. Mevasi 
— kosachabaig bilan birlash- gan 4ta yong'oqcha. 
Geografik tarqalishi. Qalampir yalpiz yowoyi holda uch- ramaydi. Uni Mentha aquatica L. bilan 
Mentha spicata Gilib. 
ning o‘zaro chatishishidan vujudga kelgan, deb faraz qilinadi. Qalampir yalpiz, asosan, Ukrainada 
(Poltava, Chernigov, Kiyev, Sumsk va Jitomir viloyatlarida), Qrimda, shuningdek, Krasnodar 
o‘lkasida, Boponej viloyatida, Belorus va Moldova respublikalarida o'stiriladi. 
Qalampir yalpizning ikki tur xili bor: qora qalampir yalpiz va oq qalampir yalpiz. Oq qalampir 
yalpizning poya va tomirlari oq yashil, qora qalampir yalpizning poya va tomirlari esa qizil- binaf- 
sha rangda bo‘ladi. 
Dorivor mahsulot sifatida, asosan, qora qalampir yalpiz tur xili o‘stiriladi. Yalpizning oq tur 
xilining hidi nozik va yoqimli bo‘lgani uchun u parfumeriya (atir-upa) va oziq-ovqat sanoati uchun 
o‘stiriladi. 
VILR ning Ukrainadagi va boshqa ZOS lardagi seleksioner- lari qalampir yalpizning ko‘p efir 
moyi va mentol beradigan serhosil 541- sonli, «Prilukskaya-б», «Krasnodarskaya-2» va boshqa 
yangi navlarini yetishtirdilar. Bu navlar sovuqqa chidamli bo‘lib, zamburug‘lar bilan deyarli 
kasallanmaydi. 
Mahsulot tayyorlash. Qalampir yalpiz g‘unchalash davrida yoki yarim guli ochilganidan so‘ng 
pichan o‘radigan mashinada o‘rib olinadi (chunki bu vaqtda qalampir yalpiz tarkibida efir moyi 
ko‘p bo‘ladi). Birinchi o‘rimdan so‘ng qaytadan ko'karib chiqqanini kuzda o‘simlikning tagidan 
yana bir marta o‘rib olinadi. Yig'ilgan mahsulot xirmonda so‘litilib, so‘ngra so‘ri ustida yoki havo 
quritkichida quritiladi. Bunda poyadagi barglar to'kila boshlaydi. Panshaha bilan poyani silkitib, 
to‘kilgan barglar yig‘ib olinadi va quyoshda oxirgi marta quritiladi. Uni poya qoldiqlaridan, qum, 
kesak va boshqa aralashmalardan tozalanib, yashiklarga joylanadi. Mahsulot dorixonalarga va 
Galen preparatlari olish uchun zavodlarga yuboriladi. 
Efir moyi olinadigan mahsulot qalampir yalpiz qiyg‘os gullaganda yig‘iladi. Bu davrda garchi efir 
moyi kam bo‘lsa-da, tarkibida mentol miqdori ko‘p bo‘ladi. Yig'ilgan o‘simlik qu- ritilgandan 
so‘ng, tozalanadi va efir moyi olish uchun zavodlarga yuboriladi. 
Mahsolotning tashqi ko‘rinishi. Tayyor mahsulot cho‘ziq tuxumsimon yoki lansetsimon, qisqa 
bandli, o'tkir uchli, ar- rasimon notekis qirrali bargdan iborat. Bargning uzunligi 8 sm gacha, eni 

---

12
3 sm gacha bo‘lib, ustki tomoni to‘q yashil, pastki tomoni esa och yashil rangda. Ikkinchi tartibdagi 
tomirlar yo‘g‘on tomirdan burchak hosil qilib chiqadi va uchlari bilan birlashib, barg chetida 
parallel chiziq hosil qiladi. Mahsulot- ning o‘tkir yoqimli hidi bor, mazasi tilni achitib, uzoq vaqt- 
gacha muzdek qilib turadi. 
' 
XI DF ga ko‘ra mahsulot namligi 14 foiz, umumiy kuli 14 foiz, 10 foizli xlorid kislotada 
erimaydigan kuli 6 foiz, qoraygan barglar 5 foiz, poya va gul aralashmalari 10 foiz, teshigining 
diametri 3 mm li elakdan o‘tadigan mayda qismi 5 foiz (butun dorivor mahsulotlar uchun), organik 
aralashmalar 3 foiz va mineral aralashmalar 1 foizgacha bo‘lishi kerak. Qirqilgan mahsulot uchun 
10 mm dan yirik bo‘lakchalar 10 foizdan, teshigining diametri 0,5 mm li elakdan o'tadigan mayda 
qismi 8 foizdan ortiq bo‘lmasligi kerak. 
Mahsolotning mikroskopik tnzilishi. Ishqor eritmasida qaynatib va suvda yuvilgan bargning tashqi 
tuzilishi mikroskop ostida xloralgidrat eritmasida ko‘riladi (13- rasm). Epidermis hujayralar devori 
egri-bugri, ustitsalar bargning har ikkala tomonida uchray- di, ular ikkita epidermis hujayrasi bilan 
o‘ralgan (labguldoshlar oilasiga xos). Barg epidermisining ustida ikki-to‘rt hujayrali, qa- lin 
devorli, uzun, so‘galli tuklar hamda oval yoki teskari tuxumsimon shaklli bir hujayrali bezli 
boshchali va bir hujayrali kalta oyoqchali tuklar bo‘ladi. Uzun tuklar kam bo‘lib, faqat barg chetida 
va tomirlar ustida, bezli boshchali tuklar esa barg plastinkasining ustida tarqoq holda uchraydi. 
Bundan tashqari, bargning har ikkala tomonidagi epidermisda kalta oyoqchasi bilan birikkan efir 
moyli bezlar bo‘ladi. Bu bezlar 8 ta, radius bo‘yicha joylashgan efir moyi ishlab chiqaruvchi 
hujayralardan tuzilgan. Efir moyi ishlab chiqaradigan bezlarda yig‘ilgan moy kutikula qavati 
ostiga to‘planadi. Ba’zan mentol kutikula qavati ostida 
13- rasm. Qalampir yalpiz. bargining tashqi tuzilishi. 

---

13
A - bargning yuqori epidermisi; В — bargning pastki epidermisi. 
1 - efir moyli bezlar; 2 — ustitsa; 3 - boshchali tuk; 
4 — qat-qat joylashgan kutikula; 5 - oddiy tuk. 
kristallga aylanib qoladi. Bargda kalsiy oksalatning kristallari bo‘lmaydi. 
Kimyoviy tarkibi. 0‘simlik bargida 2,40-2,75 foiz, gul to‘plamida 4—6 foiz, poyasida 0,3 foiz efir 
moyi bo‘ladi. 
Qalampir yalpizning yangi navlari tarkibida 4—5 foizgacha efir moyi bor. 
XI DF ga ko‘ra barg tarkibida (bargni saqlash davrida efir moyining uchib ketishini nazarda tutgan 
holda) 1 foizdan kam efir moyi bo‘lmasligi kerak. 
Efir moyi o'simlikning yer ustki qismidan suv bug‘i yor- damida haydab olinadi. Moy tiniq rangsiz 
yoki och sariq suyuqlik bo'lib, xushbo'y hidga va og‘izni uzoq muddatgacha sovitadigan o‘tkir 
mazaga ega. 
XI DF ga ko‘ra qalampir yalpizdan olinadigan efir moyining zichligi 0,900—0,910, refraksiya 
soni 1,459-1,470, qutblangan nur tekisligini og‘dirish burchagi —18° (—20° -32°), kislota soni 
1,30 gacha va efir soni 11,5 dan yuqori (4 foizdan kam bo'lmagan mentol atsetat murakkab efiriga 
to‘g‘ri keladi) bo‘lishi lozim. 
Efir moyi sovitilsa, uning stearoptini — mentol kristall holida ajraladi. Moy tarkibida 41—70 foiz 
mentol, 6—25 foiz menton, pinen, limonen, dipenten, fellandren, sineol, pulegon, yasmin hamda 
4—9 foiz mentolning sirka, valeriana va boshqa kislotalar bilan hosil qilgan efirlari bo'ladi. 
XI DFga ko‘ra efir moyi tarkibida erkin va murakkab efir holidagi mentolning umumiy miqdori 
50 foizdan kam bo‘lmasligi kerak. 
Qalampir yalpiz tarkibida efir moyidan tashqari, 40 mg foiz karotin, gesperidin, evpatorin va 
boshqa flavonoidlar, betain, 0,3 foiz ursol va 0,12 foiz oleanol kislotalar bor. 
Ishlatilishi. Qalampir yalpiz bargi preparatlari, efir moyidan tayyorlangan yalpiz suvi va 
nastoykasi ko‘ngil aynishiga va qayt qilishga qarshi hamda ovqat hazm qilish jarayonini 
yaxshilashda ishlatiladi. Bundan tashqari, yalpiz suvi og'iz chayqash va mik- sturalar ta’mini 

---

14
yaxshilash uchun ishlatiladi. 
Efir moyidan ajratib olingan mentol quloq, burun, nafas yo‘llari kasalliklarida hamda tish 
og‘rig‘ini qoldirish uchun ishlatiladi. Mentoldan bosh og‘rig‘ini qoldiradigan migren qalami 
tayyorlanadi. Mentol preparati — validol, ko‘krak qisish (steno- kardiya) kasalligida ishlatiladi. 
Efir moyi va mentol oziq-ovqat hamda parfumeriya sanoatida ham qo‘llaniladi. . 
Dorivor preparatlari. Bargidan damlama, efir moyidan yalpiz suvi, nastoyka tayyorlanadi; mentol 
migren qalami va validol (izovalerian kislotaning mentol bilan hosil qilgan murakkab efiri- dagi 
mentolning 25-30 foizli eritmasi) tarkibiga kiradi. 
Barg tinchlantiruvchi, o‘t haydovchi, me’da kasalliklarida ishlatiladigan yig‘malar — choylar va 
qorin og‘rig‘ini qoldirish uchun ishlatiladigan tabletka va tomchilar tarkibiga kiradi. 
Mentol ingofen tarkibiga kiradi. 
Yalpizning boshqa turlari tarkibida ham mentol bor. Yaponiya- da ekiladigan Mentha arvensis L. 
var. piperascens Horn, ning yer ustki qismida 0,05 foiz efir moyi, moyi tarkibida esa 43—90 foiz 
mentol bo‘ladi. 
MARMARAK (MAVRAK) BARGI - FOLIA SALVIAE 
0‘simlikning nomi. Dorivor marmarak (mavrak) — Salvia officinalis L.; yasnotkadoshlar — 
Lamiaceae (labguldoshlar — Labiatae) oilasiga kiradi. 
Ko‘p yillik, bo‘yi 20—50 sm ga yetadigan yarim buta. Poyasi ko‘p sonli, shoxlangan, serbarg, 
to‘rt qirrali, pastki qismi biroz yog'ochlangan. Bargi oddiy, uzun bandli, poyaning eng yuqori 
qismidagilari bandsiz bo‘lib, poyada qarama-qarshi o‘mashgan. Gullari qisqa bandli, mayda, poya 
va shoxlarining yuqori qismida boshoqsimon doira shaklidagi soxta to'pgul hosil qiladi. Guli qiy- 
shiq, gulkosachasi ikki labli, sertuk, gultojisi ikki labli, ko‘k binaf- sha rangda, otaligi ikkita, onalik 
tuguni to‘rt bo‘lakli, yuqoriga joylashgan. Mevasi 4ta yong'oqchadan tashkil topgan. 
Iyun—iyul oylarida gullaydi. 
Geografik tarqalishi. Vatani 0‘rta yer dengiz bo'yidagi dav- latlar. Moldovada, Ukrainada, 
Krasnodar o'lkasida va Qrimda o‘stiriladi. 
Mahsulot tayyorlash. Marmarak bargi bir yilda (gullagandan boshlab) uch marta qo‘l bilan terib 
olinadi. Birinchi va ikkinchi terimda faqat poyaning pastki qismidagi barglar olinadi. Uchinchi 

---

15
terimda (sentabr oyida) esa poyadagi hamma barglar va poyaning yuqori qismi — uchi (10 
foizgacha ruxsat etiladi) yig‘ib olinib, cherdaklarda yoki havo quritkichlarda quritiladi. 
Mahsulotning tashqi ko‘rinishi. Tayyor mahsulot uzun bandli (2 sm), cho‘zinchoq yoki keng 
lansetsimon (ba’zan barg plastinkasining asosida bitta yoki ikkita kichkina bo'lagi bo‘ladi) bargdan 
iborat. Barg plastinkasining uchi to‘mtoq bo'lib, qirrasi to'mtoq tishli. Yirik barglar uzunligi 6—
10 sm, eni 2-2,5 sm, mayda barglar uzunligi 2 sm, eni esa 0,8 sm bo‘ladi. Yosh barglar juda ko‘p 
mayda tuklar bilan (ayniqsa, pastki tomoni) qop- langanidan kumush rangli. Katta barglarda tuklar 
kam bo‘lib, plastinkaning ustki tomoni kulrang-yashil, pastki tomoni esa kulrang. Bargda 
joylashgan 3- va 4- tartibdagi tomirlar barg plastinkasining yuqori tomonidan ichkarisiga botib 
kirganligi va pastki tomonidan bo‘rtib chiqqanligi uchun plastinkaning pastki tomoni bir xildagi 
mayda katakcha shaklida ko‘rinadi. 
Mahsulotning nihoyatda xushbo‘y hidi va achchiqroq yoqimli, biroz burishtiruvchi mazasi bor. 
XI DF ga ko'ra mahsulot namligi 14 foiz, umumiy kuli 12 foiz, qoraygan va qo‘ng‘ir barglar 5 
foiz, poya va gulto‘plam aralashmalari 13 foiz, teshigining diametri 3 mm bo‘lgan elakdan 
o‘tadigan maydalangan qismi 3 foiz (butun mahsulot uchun), organik aralashmalar 3 foiz va 
mineral aralashmalar 0,5 foizdan ortiq bo'lmasligi kerak. Qirqilgan mahsulot uchun 10 mm dan 
yirik bo‘lakchalar 5 foizdan, teshigining diametri 0,5 mm li elakdan o‘tadigan mayda qismlar 10 
foizdan ortiq bo‘lmasligi kerak. 
Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Ishqor eritmasida qaynatib yoritilgan bargning tashqi 
ko'rinishi mikroskopda ko‘riladi (14- rasm). 
14- rasm. Dorivor marmarak bargining tashqi ко ‘rinishi. 
A - banning yuqori epidermisi; В — bargning pastki epidermisi. 1 - oddiy tuklar; 2 - boshchali 

---

16
tuklar; 3 - efir moyli bezlar; 
4 - qat-qat joylashgan kutikula; 5 - ustitsa. 
Bargning yuqori epidermisi ko‘p burchakli yoki yumaloq biroz egri-bugri devorli, pastki 
epidermisi esa umuman egri-bugri devorli hujayralardan tashkil topgan. Ustisalar, asosan, pastki 
epidermisda joylashgan bo‘lib, 2ta epidermis hujayra bilan o‘ralgan (labgul- doshlar oilasiga xos). 
Bargdagi tuklar ikki xil bo‘ladi: oddiy (3- 4ta kichkina va bitta uzun egri-bugri hujayrali) hamda 
boshchali tukchalar. Boshchali tuklar mayda bo‘lib, l-3ta mayda hujayrali qisqa oyoqchadan va 
yumaloq shaklli bir hujayrali boshchadan tashkil topgan. Boshchali tuklar asosan barg tomiri 
bo‘ylab joylashgan. Efir moyili bezlar tuklar ostida deyarli ko‘rinmaydi. Bu bez- lar yumaloq 
shaklli bo‘lib, efir moyi ishlab chiqaradigan, radius bo‘yicha joylashgan 8ta hujayradan tashkil 
topgan (yalpiznikiga o‘xshash). 
Kimyoviy tarkibi. O'simlikning barcha oiganlarida efir moyi bo‘ladi. Barg tarkibida 0,5—2,5 foiz 
efir moyi, alkaloidlar, oshlov- chi moddalar, flavonoidlar, ursol va oleanol kislotalar hamda boshqa 
birikmalar bor. 
XI DF ga ko‘ra mahsulot tarkibida efir moyining miqdori butun mahsulotda 1 foiz, qirqilgan 
mahsulotda esa 0,8 foizdan kam boMmasligi kerak. Efir moyi tarkibida 15 foizgacha sineol, tuyon, 
pinen, bomeol, kamfora, sedren va boshqa birikmalar bo‘ladi. 
Ishlatilishi. Dorivor marmarak bargining preparatlari burish- tiruvchi, dezinfeksiyalovchi va 
yuqori nafas yo‘llari yallig'langanda yallig‘lanishga qarshi ta’sir etuvchi dori sifatida, og‘iz 
(stomatit va gingivit) va tomoqni chayqash uchun ishlatiladi. 
Dorivor preparatlari. Damlama. Marmarak bargi tomoq, ko‘krak, yuqori nafas yo‘llari 
yallig‘lanishi, me’da kasalliklarida va ich ketishiga qarshi ishlatiladigan yig‘malar — choylar 
hamda bronxoletin preparati tarkibiga kiradi. 
Marmarak bargidan «Salvin* dorivor preparati olinadi. Uning suvdagi yoki natriy xloridning 
izotonik eritmasidagi 0,1 va 0,25 foizli eritmalari og‘iz bo‘shlig‘idagi surunkali yalligManish 
kasal- liklari (gingivit, stomatit, parodontoz), yiringli, tropik va suyak- larning oqma yaralarini 
davolashda qo‘llaniladi.