Мавзу: эавларининг ахлоқий ва эстетик тарбия жараёнларига таъсири

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

50 

 III BOB. BOSMA ELEKTRON VOSITALARINING AXLOQIY-ESTETIK 

TARBIYAVIY AHAMIYATI 

 

1. Internetning yoshlar axloqiy qiyofasiga ta’siri 

 

Globallashuv  haqiqatda  insonning  nafaqat  moddiy  hayot  tarziga,  shu  bilan 

birga  ma’naviyati,  ruxiy  olamiga  ham  sezilarli  ta’sir  о‘kazmokda.  Har  kuni  virtual 

makonda  bir  necha  milliondan  ziyod  axborot  resurslarining  paydo  bulishi,  uning 

har  daqiqa  sayin  о‘sib  borayotganidan  dalolat  beradi.  Global  tarmoq  afzalliklarini 

inkor  etmagan  holda,  uning  insoniyat  madaniyatiga  tug‘dirayotgan  havf-xatarlari 

tо‘g‘risida  sо‘z  yuritishga  tо‘g‘ri  keladi.  Bu  noxush g‘ayriinsoniy holatlar muayyai 

kuchlarning  global  tarmoqdaga  axborotlarni  sifatli  va  tez  uzatish  hamda  tarqatish 

bо‘yicha  imkoniyatlardai  foydalanish  orqali  jamoatchilik  fikrini  tо‘g‘ri  yо‘ldan 

burish,  о‘zlari  targ‘ib  etayotgan  nopok  g‘oya  va  manfaatlar  tomon  yо‘naltirish 

uchun  ularga  axborot  yetkazish  borasida  olib  borayotgan  harakatlari  bilan 

bog‘liqdir.  Sо‘zsiz,  bunday  ta’sirga  internet  auditoriyasining  eng  faol,  eng  kо‘p 

qismi  tafakkuri  yetilib,  dunyoqarashi  puxta  shakllanib  ulgurmagan  yoshlardir. 

Taasufki,  ana  shunday  jiddiy  muammoni  mukammal  va  tizimli  о‘rganishga  yetarli 

e’tibor  berilmayapti.  Prezidentimiz  "Yuksak  ma’naviyat  -  yengilmas  kuch"  asarida 

yozadilarki,  "Bugungi  kunda  inson  ma’naviyatiga  qarshi  yо‘naltirilgan,  bir 

qarashda  arzimas  tuyuladigan  kichkina  xabar  ham  axborot  olamidagi  globallashuv 

shiddatidan  kuch  olib,  kо‘zga  kо‘rinmaydigan,  lekin  zararini  hech  narsa  bilan 

qoplab  bо‘lmaydigan  ulkan  ziyyo  yetkazishi  mumkin"

1

.  Bundan  shu  narsa 

anglashiladiki,  hozirda  har  qanday  axborot  chegara  bilmaslik  hususiyataga  ega, 

shunday  ekan  endigina  ongi,  dunyoqarashi  shakllanayotgan  yosh  avlodni ma’naviy 

olami  daxlsizligini  asrash muammo bо‘lib kо‘pchilikni  о‘ylantirayotir. 

Agar  yaqin  о‘tmishimizda  asosiy  axborot  manbalari  sifatida  davriy  bosma 

nashrlar,  radio  va  televideniye  bо‘lgan  bо‘lsa,  ayni  paytda  bu  qatordan  internet 

mustahkam  joy  oldi  va  qisqa  fursatdagi  jadal  rivoji  bilan  tom  ma’noda  ulardan 

                                                 

1

 Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. -T.: Manaviyat, 2008.115-6. 

 

---

 

51 

ilgarilab  ketdi. 

Bugun  yurtimizda  1053  ta  Internet-kafe,  945  ta  Internet  provayder,  187  ta 

axborot-resurs  markazi,

1

  «ZiyonET»  yoshlar  axborot  portali  faoliyat  yuritmokda. 

Internetdan  foydalanuvchilarning  soni  esa  9  milliondan  oshgan

2

.  Ba’zi  bir 

tahlillarga  kо‘ra ularning  80 foizini  yoshlar tashkil  etadi. 

Har  bir    yangiligu  kashfiyotning  ijobiy  va  salbiy  oqibatlari  bо‘lganidek, 

internetning    ham  yoshlar  tarbiyasiga    salbiy  ta’sir  etuvchi  jihatlari    yо‘q  emas. 

Bugungi  yoshlar    internet  tarmog‘idan  faqat  ilm  egallash,    axborot  olish  yо‘lida 

foydalanmoqda  desak,  yanglishamiz.  Internet  klublariga  kirganda,    uni  tо‘ldirib 

о‘tirgan    yoshlarni  kо‘rib    hursand  bо‘lamiz.  Ammo  aksariyat    oila  davrasida 

kо‘rib    bо‘lmaydigan  shaxvoniy  yoki    vaxshiyona    videofilmlarni  tomosha  qilish,  

turli  viloyatu    shaharlardagi    qiz  va  yigitlar    bilan  sevgi  nomalari almashish,  ushbu 

tarmoqqa  о‘z  suratlarini    kiritib    reklama  qilish  bilangina  bandligiga    guvoh 

bо‘lamiz.  

Mamlakatimiz  yoshlarinipg  Internetdan  foydalanish  xolatini tahlil qilib kо‘rsak: 

ularning  421  ming  nafari  «Odnoklassniki.ru»,  129  mingga  yaqini  «Fasebook» 

saytida,  165  mingdan  ortigi  «Moy  mir»,  250  mingdan  ziyodi  esa  «Vkontakte.ri» 

saytining  doimiy  foydalanuvchilari  xisoblanadi.  Vaxolanki,  Rossiya  IIV  tomonidan 

«Vkontakte.gi»  sayta  Runetdagi  bolalar  pornetrafiyasini  saqlovchi  ijtimoiy  tarmoq 

sifatida  tan  olingan,  «Odnoklassniki.gi»  va  boshka  ijtimoiy  tarmoqlarda  ham 

pornografiya  va  shafqatsizlikni  targ‘ib  etuvchi  resurslar mavjud. 

Ekspertlarning  hisob-kitoblariga  kо‘ra,  bugun  butunjaxoi  Internet  tarmog‘ida 

о‘z  joniga  qasd  qilishning  oson  yо‘llarini  targ‘ib  qiluvchi  9  mln,  erotik  mazmunga 

ega  4  mln.dan  ziyod  saytning  mavjudligi  har  birimizni  mushohada  qilishga  undashi 

tabiiy.  Mutaxassislar  e’tiroficha,  dunyodagi  bolalar  va  о‘smirlarning  42  foizi 

«onlayn-pornografiya»  ta’siriga  tushayotgan  ekan.  Yoki  kompyuterlarga  kiritilgan 

о‘yinlarniig  49  foizi  zо‘ravonlik  va  yovuzlikni,  beshafqat  urushlar,  otishmalar, 

portlashlarni targ‘ib qilishi  nimadan dalolat

 

beradi? 

                                                 

1

 AKT: tezkor,  kulay  va vlgor//  Xalk suzi. - 2012.  - 24  aprel. 

2

 Aloka va axboroglashtirish  masalalari mukokamasi  //Xalk  s^zi. - 2012.  - 24 iyul. 

 

---

 

52 

Bu  kabi  tahdidlar,  avvalo,  yoshlarniig  ongini  egallashga  yо‘naltirilgan  bо‘lib, 

xalkimizning ma’naviy xazinasi bо‘lgan odob, axloq, sharm-hayo, iffat-andisha kabi 

yuksak  fazilatlarimizga  tajovuz  qilib,  kо‘p  ming  yillik  milliy  qadriyatlarimizning 

ildiziga  putur yetkazayotgani  ham, taassufki, bor gap. 

Mana  shunday  yengil  –  yelpi    ermakka    odatlanib  qolgan  yoshlar    tobora 

xudbin,    shavqatsiz  va    hayosiz  bо‘lib  ketmaydi,    deb  hech  kim  kafolat  bera 

olmaydi.  Shu  о‘rinda  prezident  I.A.Karimovning    “Fidokor”  gazetasi  muhbiriga 

bergan intervyusidagi  “… ba’zi axborotlar bir qarashda  siyosatdan holi,  beg‘araz 

bо‘lib  kо‘rinadi,    lekin  yoshlarning  ongida    axloqsizlik  g‘oyalarini  yoyishda  juda 

katta  ta’sir kuchiga egadir”  degan fikrlarni   eslatib о‘tish joiz. 

   Axborot  uzatish,  almashinish  va  qabul  qilish  jarayonida  tezkorlik,    aniqlik,  

sifat  va    ta’sirchanlikni  ta’minlash,  axborotning  dunyo  bо‘ylab  keng  yoyilishi 

imkoniyatini  yaratishda    “Butun  jahon  о‘rgimchak  tо‘ri”  ning    ahamiyati    katta  va 

aynan  mana  shu  omil    undan foydalanish  ehtiyojini tobora orttirmoqda. Yangi yuz 

yillikda  О‘zbekistonga    ham  internet  shiddat bilan  kirib keldi va  kundalik hayotda 

о‘z  о‘rniga  ega  bо‘ldi.  Fan-texnika  yutuqlari  inson  manfaatlari,    ezgu  maqsadlar 

yо‘lida    hizmat  qilishi  lozim,  albatta.    Biroq  ayrim  kuchlar    virtual    olamdan 

g‘arazli  niyatlari   yо‘lida  foydalanilayotgani   ham ayni  haqiqatdir. 

        Bugungi 

kunga 

 

kelib 

dunyoning 

mafkuraviy 

 

manzarasi 

juda  

murakkablashib ketdi.  Unda kuchli ta’sirga ega bо‘lishning  eng maqbul yо‘li,  har 

qancha  mablag‘    talab  etilishidan  qat’i    nazar,  yirik  axborot  tarqatuvchi  mavqeini  

egallash  ekani    ayon  bо‘lib    qoldi.  Jahonda  “axborot  urushi”    ketayotganini  hatto 

oddiy  odamlar  ham  payqashi  qiyin emas. Masalan, biron  bir xorijiy mamalakaning  

turmush 

tarzi, 

 

qadriyatlar 

tizimini 

ulug‘lovchi    risolalar,  kinofilmlar  

tarqatilmoqda,    deylik.  Tabiiyki,    bunday  axborotlar  jamiyatda  ma’lum  ijtimoiy 

fikr    shakllanishiga    ta’sir  etmay  qolmaydi.  Postindustrial  inqilob,  axborotlashuv  

va    globallashuv  jarayonlari  taasufki,  faqat  moddiy    manfaat  va  extiyojlarini  

qondirishga  intiladigan,    milliy  qiyofasini  qariyb  yо‘qotgan,    о‘z  maqsadi  yо‘lida 

har  qanday    g‘oyani  qо‘llashga  tayyor    toifalarni    ham  vujudga  keltiridi.    Bunday 

salbiy  holat  mamalakatimiz    aholisi,  ayniqsa,    yoshlarimizga  о‘z  ta’sirini  

---

 

53 

kо‘rsatmay qolmaydi. 

Internetning  har  yuzinchi  sahifasi  pornografik  mazmunga  ega  ekanligi  yosh 

avlodning  hulk-odobiga  cheksiz  zarar  yetkazishi  tabiiydir.  Bu  esa,  о‘z  navbatida, 

jaxon  afkor  ommasini  tashvishga  solib,  millat  va  elatlarning  axborot-ruxiy 

xavfsizlipshi  ta’minlash  masalasini  kun tartibiga  kо‘ndalang qilib  qо‘ymoqda.  

Yevropa  mamlakatlarida  internet  ham  umumevropa  qonunchiligi,  ham  har  bir 

davlatning  о‘z  huquqiy-meyoriy  xujjatlari  bilan  tartabga  solinadi.  Masalan:  “Kiber 

jinoyatlar  tо‘g‘risida”gi  Konvensiya,  “Voyaga  yetmaganlar  uchun  xavfsiz  Internet 

tо‘g‘risida”ti Yevropa Itgafoqi parlamenti Assambleyasining tavsiyalari, Germaniya, 

AQSH,  Buyuk  Britaniya,  Niderlandiya,  Fransiya  kabi  ilg‘or  davlatlarda  voyaga 

yetmagan  va  yoshlarning  axborot  xavfsizligini  ta’minlashga  qaratilgan  qonunlar 

shular jumlasidandir. 

 Vaqti-vaqti  bilan  internet  muammolari  Yevropa  Xavfsizlik  Kengashida  ham 

muhokama  qilinib,  foydalanuvchilarning  hayosiz  veb-resurslarga  kirishlariga 

monelik  qilish  masalasiga  alohida  e’tibor  beriladi.  Shuningdek,  1951  yildan  buyon 

Germaniyada,  jamoat  joylarida  yoshlar  uchun  zararli  bо‘lgan  materiallar 

tarqalishiga  qarshi  qaratilgan  qonun,  1954  yildan  beri  umuman  bolalar  uchun 

zararli  bо‘lgan  ma’lumotlarni  tarqatishni  ta’qiqlash  tо‘g‘risida  qonun,  1997  yildan 

esa  yosh  avlod  ma’naviyati  va  sog‘liqni  himoya  qiluvchi  meyorlarni  о‘z  ichiga 

olgan  axborot  va  kommunikatsiya  xizmatlari  tо‘g‘risidaga  qoidalapra  amal  qilib, 

ularning  asl  maqsadi,  balog‘at  yoshiga  yetmaganlarni  xavf  tug‘dirishi  mumkin 

bо‘lgan  axborotlardan  himoya  qilishdir.  Bu  mamlakatda,  52  yil  bо‘libdiki, 

yoshlarga  zarar  keltirishi  mumkin  bо‘lgan  materiallarni  tekshiruvchi  Federal 

boshkarma  faoliyat  kо‘rsatadi.  Uning  vakolatlari  doirasiga  bunday  nobop  va 

sotishga  ruxsat  etilmagap  maxsulotlarning  (OAV,  kitoblar,  videofilmlar  va 

kompyuter  uyinlari)  rо‘yxatini  tuzish  vazifasi  kiradi  va  ushbu  rо‘yxat  asosida 

qonunbuzarliklarning  oldini  olishga  qaratilgan  chora-tadbirlar  ishlab  chiqiladi. 

Dunyoning  kо‘pgina  mamlakatlari  (Gollandiya,  Shveysariya,  Daniya,  Yaponiya, 

Xitoy,  О‘zbekiston,  Rossiya  va  boshqa)  qonunchiligida  yoshlarning  ruhiyati  va 

ma’naviy  о‘sishiga  salbiy  ta’sir  kо‘rsatishi  mumkin  bо‘lgan  axborotlarni 

---

 

54 

tarqatganlik  uchun jinoiy  javobgarlik  kо‘zda tutilgan. 

  Milliy qonunchiligimizda ham yoshlarni nosog‘lom axborotlardan himoyalash 

mexanizmlari  mavjud.    Misol  uchun,  «Ommaviy  axborot  vositalari  tо‘g‘risida»gi, 

«Yoshlarga  oid  davlat  siyosatining  asoslari  tо‘g‘risida»gi,  «Bola  huquqlarining 

kafolatlari  tо‘g‘risida»gi  qonunlarda  yoshlar  orasida  odob-axoqni  buzishga,  shu 

jumladan,  pornografiya,  shafkatsizlik  va  zо‘ravonlikni  namoyish  etuvchi,  bolalarga 

zararli  ta’sir  kо‘rsatuvchi  va  huquqbuzarliklar  sodir  etilishiga  tashviqot  kilishga 

qaratilgan  har  qanday  xatti-harakatlar  man  etilishi  belgilab  qо‘yilgan.  Biroq  bugun   

axborot-kommunikatsiya      texnologiyalari      shiddat      bilan    rivojlanib 

borayotgan  tezkor  davrda  soxaga  oid  qonunchiligimizni  ham  shunga  mutanosib 

ravishda takomillashtirish lozimligini  zamonning о‘zi

 

taqazo etmoqda. 

Internetni    cheklab  qо‘yish  yoki  axborot    olishni    taqiqlash  bilan    muammo 

hal  bо‘lmaydi.  Bu  hususda  yana  prezidentimiz  “…  yoshlarimiz    nafaqat  о‘quv 

dargohlarida,    balki  radio  –  televidiniya, matbuot, internet kabi vositalar orqali ham  

rang  –  barang    axborot  va  ma’lumotlarni    olmoqdalar.  Jahon  axborot    maydoni 

toboro  kengayib    borayotgan  shunday  bir  sharoitda    bolalarimizning  ongini  faqat 

о‘rab  –  chirmab,    uni  о‘qima,  buni  kо‘rma  deb,  bir  tomonlama    tarbiya  berish,  

ularning  atrofini    temir  devor  bilan  о‘rab  olish,  hech  shubhasiz,  zamonning 

talabiga  ham,    bizning  ezgu  maqsad  –  muddaolarimizga    ham  tо‘g‘ri  kelmaydi. 

Nega  deganda,  biz  yurtimizda   ochiq va erkin  demokartik jamiyat qurish vazifasini 

о‘z oldimizga  maqsad qilib qо‘yganmiz va  bu yо‘lda hech qachon qaytmaymiz”

1

. 

Hayotni  ommaviy  axborot  vositalarisiz  tasavvur  qilish  qiyin  bо‘lgan  hozirgi 

sharoitda  internet  yoshlar  uchun  asosiy    axborot  manbaiga  aylanayotir.  Ammo  

G‘arb  madaniyatiga    taalluqli  ba’zi    kо‘rsatuv  va  saytlar  borki,    ular  mutloqo 

axloqqa  ziddir.  Bunday  axborot  yoshlarimiz  xulqi  va  dunyoqarashiga  salbiy  ta’sir  

qilishi  aniq.  Ayni  о‘rinda  yana  bir  fikrni  aytib  о‘tish  joiz.  “Oynai  jahon”  seriallar 

bilan  tо‘lib – toshgani,  bizningcha, ijobiy hol emas. Chunki yoshlar asosiy vaqtini  

shu  seriallarni    kо‘rishga  sarflashi    ta’lim  sifatiga  ta’sir qilmay qolmaydi. Darvoqe,  

                                                 

1

 Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat yengilmas  kuch. -T.: Manaviyat, 2008.114-6. 

 

---

 

55 

gazeta  va  jurnal  sahifalarida  chop  etilayotgan  axborot  hamda    ma’lumotlarning  

mazmunan   sayozligi  ham  yoshlarimiz  tafakkuriga   salbiy ta’sir  kо‘rsatadi. 

XXI    asr    boshida    hayot  suratlarining  beqiyos  darajada  tezlashuvi,  axborot 

oqimining    kuchayishi  oqibatida    avtoritar  –  nufuz  masalasi  ham  yangicha  ma’no 

kasb    etayotir.  Ba’zi  yoshlar  о‘zining    bilim  olish  va    hayotga  munosabatini 

belgilashda  ota – ona,  ustoz – murabbiyini emas, OAV hamda internetni  avtoritar 

sifatida  e’tirof  etishi,  ulardagi  axborot  va ma’lumotlarni  mutloq chin deb ishonishi 

tashvishlanarli  holdir.  Nafsilamir    bugun  xaqiqatni  uydirmadan  ajrata  olmaydigan,  

bu  boradagi  hali  tajribasi    ham  bо‘lmagan  yoshlarning    hayotiy  tushuncha  va  

tasavvurlarini  asosan    ta’lim  –  tarbiya    muassasalarining    ish  faoliyatini 

qiyinlashtirib  qо‘ymoqda. 

Sir  emaski,  internet  tez  va  arzon  axborot    yoki  ma’lumot  olish,    yetkazish 

hamda  qayta  ishlashda    beqiyos  manba  sanaladi.  Kundan  –  kun  safi    kengayib, 

foydalanuvchilar  soni    ortayotgan  mazkur  tizim    dunyo  hamjamiyatining  axborotga 

bо‘lgan    ehtiyojini  qondirmoqda.  “Uzoqni  yaqin  qiladigan”    manba  sifatida 

qaraladigan    internetning  kо‘proq  yoshlar  kiradigan    saytlarini  tubdan    yangilash 

zarur.  Sababi    —  sog‘lom  turmush  tarzini    shakllantirish,  yuksak  ma’naviyat,  pok  

axloq  asosida    о‘g‘il–qizlarni    tarbiyalash  vazifasi    ana  shuni  taqazo  etadi. 

“Ommaviy  ma’daniyat”    niqobi  ostida    g‘arbona  kiyinish,  g‘arbona  muomala  

singari    milliy  –  ma’naviy    qadriyatlarimizga  zid  g‘oyalar  yoshlarimiz  ongini  

zaharlashiga    loqayd  qarab  turib  bо‘lmaydi.  Shuning  uchun,  ayniqsa,  ta’lim 

tizimidagi    saytlarning    ma’lumotlar    bazasini  sog‘lom    tarzi  talablariga  mos 

ravishda  giyohvandlik,    kashandalik,  ichkilikbozlikka    qarshi  kurashga  oid 

axborotu  ma’lumotlar  bilan   boyitish,  yangilash  zarur. 

Shuning  uchun,  MYP.UZ  —  milliy  yoshlar  portali  «Kamolot»  yoshlar 

ijtimoiy  harakati  tashabbusi  bilan  о‘sib  kelayotgan  yigit-qizlar  talablariga  mos 

keluvchi  axborotlarni  tarqatish  maksadida  tashkil  etilgan.  Mazkur  portal  yosh 

avlodning  dunyokarashi  va  psixologiyasidai  kelib  chikdi,  u  milliy  mentalitetimiz, 

xalkimiz  urf-odatlariga  mos  bо‘lib,  jamiyatimizning  aksariyat  soxalarini  qamrab 

oladi.  U  yuz  mingdan  ortiq,  nomdagi  axborot  joylashtirilgan  22ta  veb-saytdan 

---

 

56 

iborat.  Sayt  mualliflari  asosiy  e’tiborlarini  yosh  yigit-kizlar  uchun  muxim  ahamiyat 

kasb  ztuvchi  masalalarga  qaratgan.  Bir  sо‘z  bilan  aytganda,  milliy  yoshlar 

portalining  tarbiyaviy,  ma’rifiy  ahamiyati  katta  bо‘lib,  shunga  о‘xshagan  veb-

resurslar  kо‘paytirilsa,  jamiyat  uchun  ham,  yosh  avlod  uchun  ham  fakat  foyda 

bо‘ladi.  Shu  munosabat  bilan  Prezidentimiz  I.A.Karimovning  yoshlarni  ochik, 

axborot  olish  davrida  xukm  surayotgan  umumbashariy  axloqiy  inkirozdan  asrash 

muammosiga  alohida  e’tibor  qaratgani  diqqatga  sazovor:  “...keyingi  yillarda 

kо‘plab  namoyish  etilayotgan  jangari  filmlarini  olaylik,  -  deydi  u.  -  Bu  filmlarni 

kо‘pchilik,  ayniksa,  yoshlar  maroq  bilan  kо‘radi,  chunki  odamzot  tabiatan  mana 

shunday  tо‘polonlarni  tomosha  qilishga  moyil.  Afsus  bilan  ta’kidlashimiz  lozim: 

tarix  tajribasi  shundan  dalolat  beradiki,  inson  tabiatidagi  insoniylikdan  kо‘ra 

vaxshiylik,  ur-yiqit  instinktlari,  ya’ni  hatti-harakatlarini  qо‘zg‘atib  yuborish 

osonroq,  Ongi  shakllanib  ulgurmagan  aksariyat  yosh  tomoshabinlar  bunday 

filmlardan  kо‘pincha  turli  yovuzlik,  yirtqichlik,  shafqatsizliklarni  о‘rganadi,  xolos. 

Natijada  ularning  diydasi  qotadi,  qalbidan  toshbag‘irlik,  zо‘ravonlik,  axloqsizlik 

kabi  illatlar  joy  olganini  о‘zi  ham  sezmay  qoladi.  Hatto  shunday  tomosha  va 

filmlarning  kaxramonlariga  kо‘r-kо‘rona  taqlid  qilishni  istaydigan  yigit-qizlar  ham 

topiladi.  Chunki  ular  bunday  uydirma  talqinlar  ta’sirida  qо‘l  urayotgan ishi qanday 

ayanchli  oqibatlarga  olib kelishini  tushunib yetmaydi.”

1

 

Axborot  turli  ijtimoiy  katlamlarga,  professional  va  milliy  guruxlarga  har  xil 

ta’sir  ztishi  hamda  uni  iste’mol  qilishi  ham  bir-biridan  farq  qilganligi  bois, 

kishilarda,  ayniqsa,  yoshlarda  axborotni  saralay  olish,  ya’ni  axborot  iste’moli 

madaniyatini  yuksak  darajada  shakllantirish  uchun,  eng  avvalo,  yigit-qizlarda 

milliy  g‘urur,  vatanparvarlik,  fidoyilik  tuyg‘ularini  uyg‘otish  muhim.  Zero, 

О‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  2006  yildagi  “Kamolot”  YOIXni  qо‘llab-

quv-  vatlash  va  rag‘batlantirish  tо‘g‘risidagi  Farmonida  uqtirilganidek,  “Har 

tomonlama  komil  va  barkamol  avlodni  voyaga  yetkazish,  yoshlarimizni  milliy  va 

umuminsoniy  qadriyatlar  ruxida  tarbiyalash  masalasi  davlat  siyosatining  ustuvor 

                                                 

1

  Karimov  I.  A Vatan ravnaki uchun xar birimiz mas’ulmiz.  9-jild, - Toshkent: О‘zbekiavn, 2001.  - 

B. 74-75. 

 

---

 

57 

vazifalaridan  biridir”. 

Yosh  avlodda  bu  jixatlar  shu  darajada  shakllangan  va  qaror  topgan  bо‘lishi 

lozimki,  ular  virtual  makonda  umummilliy  manfaatga  xizmat  qiladigan,  uning 

taraqqiyotiga  yordam  beradigan  axborotni  tanlay  olsin.  Fakat  shundagina, 

globallashuv  jarayonlarida  yoshlarning  ma’lumotlarga  kо‘r-kо‘rona  ergashish, 

ularni  notо‘g‘ri  talqin  qilishiniig  oldi  olinadi.  Axborot  iste’moli  madaniyatiga  ega 

yoshlar,  salbiy  va  noxolis  axborotlar  ta’siriga  tushib  qolmaydi,  chunki  ularda 

bunday  axborotlarga  nisbatan  mustahkam  mafkuraviy  immunitet  shakllanadi. 

Dunyoda  yoshlar  kamoli  haqida  qayg‘urmaydigan  millat,  ularning  kelajagi  uchun 

jon  koyitmaydigan  davlat  topilmasa  kerak.  Yoshlar  har  bir  millatning  davomchilari 

bо‘lishi  barobarida,  davlatning  tayanchi,  kelajagani  hal  qiluvchi  kuch  sifatida 

namoyon  bо‘ladilar.  Ammo,  shunday  kuchlar  ham  borki,  ular  о‘z  qarashlarini 

singdirish  yо‘lida  har  qanday  usullardan  ham  voz  kechmaydi.  Vunday  kuchlarning 

kо‘lida  insoniyat  ongining  mahsuli  bо‘lgan  eng  yuksak  texnologiyalar,  usullar  ham 

qurol vositasini  о‘tayotganligi  barchani tashvishga soladi. 

XX  asrning  о‘rtalarida  insoniyat  taraqqiyotining  muhim  bosqichi  sifatida 

qaralgan  axborot  texnologiyalarining  rivojlanishi,  axborot  almashinuvining  yangi 

kо‘rinishlarining  vujudga  kelishi  kо‘plab axborotlarning  tarqalishiga  olib keldi. 

Aynan  shu  davrlardan  boshlab  mutaxassislar  tomonidan  “axborot  xuruji”, 

“axborot 

uchun 

kurash” 

tushunchalari 

ishlatila 

boshlandi. 

Axborot 

texnologiyalarining  rivojlanishi  tufayli  XXI  asrning  boshiga  kelib,  yangi  zaxiralar, 

boyliklar  uchun  kurash  umuman  yangi  shaklda  gavdalandi.  Endilikda  biron-bir 

davlatni  bosib  olish  uchun  qurol-aslaxa,  katta  kuch  talab  qilmaydi.  Aksincha,  bu 

uchun  о‘sha  davlat  axolisining  ongini  zaharlash,  mentalitet  va  milliy  qadriyatlari 

uchun  yot  bо‘lgan  g‘oyalarni  singdirishning  о‘zi  kifoya  qiladi.  Buni  quyidagi  dalil 

ham  isbotlab  turibdi:  ma’lumotlarga  kо‘ra,  bugunga kunda dunyoning 20 dan ortiq 

davlati  yadro  qurolini  yaratish  ustida  tajribalar  о‘tkazayapti.  Ammo  shu  paytning 

о‘zida  salkam  yuzga  yaqin  mamlakat  axborot  xurujlarini  uyushtirish  bilan 

shug‘ullanadi. 

Ma’lumki,  sobiq  ittifoq  davrida  chetdan  kirib  kelayotgan  axborot  oqimi  juda 

---

 

58 

ham  qattiq  nazorat  qilinar  edi.  Mamlakat  mustaqillikka  erishganidan  sо‘ng  esa 

xorijdan  keladigan  axborot  oqimlariga  keng  yо‘l  ochildi.  Tabiiyki,  hali  axborotga 

“och  bо‘lgan”  aholi  yangidan  kirib  kelayotgan  axborotlarni  ijobiy  va  salbiy 

tomonlarini  saralamay  turib  “is’temol”  qila  boshladi.  Bu  davrda  aholi  hali  yaxshi 

va  yomon,  kerakli  va  keraksiz  axborotning  unchalik  farqiga  bormasdi,  balki ularda 

xolis  axborot  oqimidan  noxolisini  ajratib  olish  uchun  tugal  siyosiy  ong  shakllanib 

ulgurmagan  edi.  Albatta,  bu  kabi  holatning  asorati  hozirgi  davrga  kelib 

sezilmokda.  Hozirgi  kunda  ham  ba’zi  yoshlarda  har  qanday  axborotni ham mutlaq 

haqiqat sifatida qabul kilish  xolatlari  rо‘y bermokda. 

Ayniksa,  hozirgi  davrda  Internet  saytlarida  yoshlar  dunyokarashiga  ijobiy 

ta’sir  kiluvchi  axborotlar  oqimidan  tashkari  buzgunchi  g‘oyalar  asosida 

shakllantirilgan  materiallar  ham  uchrab  turadi.  Internet  saytlarida  yoshlarga  kuchli 

ta’sir etuvchi  axborotlarni  quyidagicha  tasniflash  mumkin. 

Birinchi  toifadaga  axborotlar  sirasiga  yot,  buzg‘unchi  g‘oyalar  (diniy 

ekstremizm  va  terrorchilik  g‘oyalari,  millatchilik,  irqchilik,  sadizm  kabilar)ni 

kiritish  mumkin. 

Ikkinchi  toifadagi  axborotlar  esa  g‘arb  hayot tarziga xos, о‘zbek mentalitetiga 

zid  odatlar  va  kо‘nikmalarni  targ‘ib  etadi.  Bu  ayniksa,  g‘arb  yoshlarining kiyinishi, 

odatlarini  targ‘ib qiluvchi  maqolalar,  kliplar,  filmlarda  yaqqol namoyon bо‘ladi. 

Uchinchi  toifaga  esa pornografik axborotlarii  kiritish  mumkin. 

Tо‘rtinchi  toifaga  esa  hali  tekshirilmagan,  о‘z  isbotiga  ega  bо‘lmagan  turli 

xujumkor  axborotlarni  kiritish  mumkin. 

Internet  saytlaridan  tarqatilayotgan  bu  kabi  yot  g‘oyalar  va  axborotlarni 

yoshlar  tomonidan  qabul  qilinayotganligi  va  uning  oqibatlari  jaxondagi  barcha 

mamlakatlari  halqini  ham  tashvishga  solmokda.  Shuningdek,  hozirgi  davrda 

yoshlar  dunyokarashining  shakllanishiga  televideniyening  kuchli  ta’siridan  ham 

kо‘z  yumib  bо‘lmaydi.  Bu  soxadagi  ta’sirlar  turli  teleseriallar  va  kabel 

televideniyelar  tomonidan  uzatilayotgan  turli  dasturlarda  о‘z  aksini  topali. 

Ayniksa,  efir  vaqtining  katta  qismini  milliy  qadriyatlarimiz,  an’analarimizga  mos 

bо‘lmagan  teleseriallarning  band  etilishi  tashvishlanarlidir.  Qolaversa,  boshqa 

---

 

59 

millat  afsonalari  asosida  yaratilgan,  milliy  qaxramonlarni  tarannum  etuvchi 

teleseriallar  yoshlarda  о‘z  tarixi,  milliy  qaxramonlariga  bо‘lgan  e’tiborsizlikning 

oshishiga,  bu  esa  о‘z  navbatida  yoshlarda  milliy  g‘urur,  о‘z  tarixidan  faxrlanish 

hissining  sо‘nishiga olib kelishini  aloxida  ta’kidlshn lozim. 

Shunisi  achinarliki,  bizning  milliy  televideniye  kabel  (simli)  telekanallar  bilan 

raqobatga  kirisha  olmayapti.  Milliy  televideniyening  bu  soxadaga  faoliyatini 

takomillashtirishga 

zaruriyat 

sezilmokda. 

Afsuski, 

bizdagi 

aksariyat 

telekо‘rsatuvlar  axborotlarii  kam  berib,  asosan  kо‘ngil  ochar  harakterga  ega 

bо‘lgan,  masalan,  ma’lum  bir  holatni  “muxokama”  qilish  bilan  bog‘liq 

kо‘rsatuvlarni  kо‘plab  beradi  (50x50  va  boshqalar).  Shuning  uchun  ham  milliy 

televideniye  xorijiy  kanallardan  mamlakatga  kirib  kelayotgai  axborotlarga  hozir 

javob bо‘lishga doimo tayyor turishi  lozim. 

Yot  g‘oya  va  axloqiy  meyorlarni  singdirish  vositalari  turli-tumanligi  bilan 

ham  ajralib  turadi.  Masalan,  sо‘nggi  paytlarda  kо‘payib  ketgan  turli  klublar, 

diskoteka  va  kafelarning  faoliyati  ham  bunday  g‘oyalarni  targ‘ib  etishga 

yо‘naltirilishi  mumkin.  Bunday  muassasalar  odatda  о‘z  faoliyatini  tijorat  asosida 

amalga  oshirayotganliklari  uchun  ham  ularning  maqsadi,  tabiiyki,  faqat  daromad 

olishdan  iborat  bо‘lib,  bu  kabi  maskanlarda  tadbirlarning  mazmuniga  va  tarbiyaviy 

jixatlariga  umuman  e’tibor  berilmaydi.  Shuningdek,  bu  kabi  kо‘ngil  ochar  joylarda 

kо‘pincha  spirtli  ichimliklarni  iste’mol  qilish  va  narkotik  moddalarni  tarqatish 

manbalari  ekanligi  ham  hech  kimga  sir  emas.  Bu  kabi  bizning  milliy  an’ana  va 

qadriyatlarimizga  begona  bо‘lgan  turmush  tarzi  yoshlar  harakteriga  kirib 

kelmokda,  shuning  uchun,  yoshlar  tarbiyasini  о‘z  xoliga  tashlab  qо‘yish  ularning 

axloqiy  jixatlarini  aynib  ketishiga,  ularni  kelajagini  barbod  qilishga  olib  kelishi 

mumkin.   

Turli  g‘oyalarni  targ‘ib  etishda  zamonaviy  mobil  telefonlarniig  ham  “xissasi” 

katta  bо‘lyapti.  Telefon  alparatlariga  yoziladigan  buzuqlik,  yovuzlik  yoki  biron-bir 

tashkilotning,  guruxning  faoliyatini  targ‘ib  etuvchi  roliklar,  kliplarning  kо‘payib 

ketayotganligi  yoshlarning  tarbiyasi,  axloqi  buzilishiga  olib  kelyapti.  Shuningdek, 

bunday  axborotlar  yoshlarda  milliy  qadriyatlarimiz,  turli  bayramlarimizga  nisbatan 

---

 

60 

shubxa  uyg‘onishiga  ham  sabab  bо‘layotganligi  achinarlidir.  Albatta,  bu  kabi 

axborot  oqimlari  yoshlarga  hech  qanday  ma’naviy  ozik,  bermaydi,  balki  yoshlar 

ongini  yot  g‘oyalar  bilan  zaharlaydi.  Bu  soxada  ijobiy  о‘zgarishlarga  erishish 

uchun  kо‘ngilochar  matbuotni  jamiyat  tomonidan  baxolash  mexanizmlarini  ishlab 

chiqish,  ularda  e’lon  kilinayotgai  materiallarga  nisbatan  jamoatchilik  fikrini 

ta’sirini  oshirish lozim  deb hisoblaymiz. 

Yoshlar  hayeti  va  tarbiyasiga  kattga  xavf  solayotgan  butui  jaxonda  balo-

qazodek  tarqalib  borayotgan  bunday  hurujlarga  qarshi  kurashish  hayotiy-amaliy 

ahamiyatga  ega.  Ammo  Yurtboshiimiz  ta’kidlaganidek,  “Biziing  milliy  ruhimiz  va 

tabiatimizga  yot  va  begona  bо‘lgan  ana  shunday  hodisalarni  faqat  tanqid  va  inkor 

qilish  yoki  ularni  ta’qiqlashni  о‘zi  yetarli  emas.  Bunday  xatarlardan  hayotimizni 

asrash,  ma’naviy  bо‘shliq  yо‘l  qо‘ymaslik  uchun  avvalambor  ezgu  insoniy 

g‘oyalar  bilan  xalkimizning  ongu  tafakkuri  va  saviyasini  yuksaltirish,  jahon 

maydonida  yuz  berayotgan  keskin  aql-zakovat  va  iste’dod  musobaqasida 

bellashuvga  qodir bо‘lishimiz  shart”. 

Prezidentimiz  yana  aytadilarki:  “Tabora  kuchayib  borayotgan  bunday 

xatarlarga qarshi doimo sergak, ogoh va hushyor bо‘lib yashashimiz zarur. Bunday 

tahdidlarga  qarshi  har  tomonlama  chuqur  о‘ylangan,  puxta  ilmiy  asosda  tashkil 

etilgan,  muntazam  va  uzluksiz  ravishda  olib  boriladigan  ma’naviy  tarbiya  bilan 

javob  berish  mumkin”.  Bu  sharoitda  axborot  xavfsizligini  ta’minlash  uchun  virtual 

olamda ham faol harakatlar  olib borish zarur. 

Eng  avvalo  g‘araz  maqsadda  amalga  oshirilayotgan  tashqi  g‘oyaviy  ta’sirlar, 

mamlakatimizda  sodir  bо‘layotgai  о‘zgarishlarga  xolis  yondashuv  bayrog‘i  ostida 

berilayotgan  bir  yoqlama  axborotlar  va  baxolarning  oldini  olish,  ularga  qarshi 

obyektiv  ma’lumotlarni  kishilarga  tezkor,  tizimli  va  tadrijiy  yetkazib  berish 

masalasi  dolzarb  bо‘lib  turibdi.  Har  xil  shaklu  shamoyildagi  bunday  urinishlarga 

qarshi  xayotimizda  sodir  bо‘layotgan  ijobiy  о‘zgarishlar  haqidagi  chuqur  tahliliy 

ma’lumotlarni  muntazam  berib  borish,  fukarolarimiziing  ijtimoiy  faolligiii 

kuchaytirish,  -turli  ijtimoiy  toifa  va  guruxlarning  qiziqish  va  intilishlari,  hayotiy 

manfaatlarini  yoritish,  “fikrga  qarshi  fikr,  g‘oyaga  qarshi  g‘oya,  jaholatga  qarshi 

---

 

61 

ma’rifat  bilan  kurashish” har qachongidan ham muhim  ahamiyat  kasb etadi. 

Shu  bilan  birga,  oldimizda  О‘zbekistondagi  vaziyat,  erishilgan  yutuqlar 

bо‘yicha  obyektiv  axborotlarni  jaxon  jamoatchiligiga  vaqtida  yetkazib  berish 

hamda  mamlakatdagi  real  voqelikning  undan  tashkarida  ham  tо‘g‘ri  va  о‘rinli 

qabul  qilinishiga  erishishdek  muhim  vazifa  bor.  Prezidentimiz  aytganidek, 

"Insonning  qalbi  va  tafakkuriga  bevosita  ta’sir  о‘tkazadigan  bu  soxadagi 

faoliyatimizni  xalqimiziing  ma’naviy  ehtiyojlari,  zamon  talablari  asosida  yanada 

kuchaytirishimiz,  yangi  bosqichga kо‘tarishimiz  zarur". 

Yoshlarni  xolis  va  haqqoniy  axborotga  ega  bо‘lishini  ta’minlash, 

yurtdoshlarimizniig  madaniy  saviyasi,  bilim  va  dunyoqarashini  oshirish,  shu  bilan 

birga,  ularni  vatanparvarlik  va  umumiisoniy  qadriyatlarga  hurmat  ruxida 

tarbiyalashni  ma’naviyat  soxasidagi  tashkilotlar  oldida  turgan  yana  bir  muhim 

vazifa  sifatida  qayd etish mumkin. 

Bugun  axborot  ham  iste’mol  qilinadigan  tovarga  aylangan  ekan,  har  bir inson 

о‘zida  uni  iste’mol  qilish  madaniyatini  tarbiyalashi  lozim.  Yoshlar  shaxsiy 

harakterdagi  axborot  himoyasi  bо‘yicha  bilim  va  kо‘nikmalarga  ega  bо‘lishi,  о‘zi 

foydalanayotgan  salbiy  axborotlardan  himoyalana  olishi  zarur.  Ana  shu  maksadsa 

2011 

yildan 

boshlab 

Toshkeng 

islom 

universitetida 

bakalavriat 

va 

magastraturaning  barcha  yо‘nalishlari  talabalariga  “Axborot  iste’moli  madaniyati” 

nomli  maxsus kurs о‘qitilishi  yо‘lga qо‘yildi. 

Axborot  iste’moli  madaniyati,  eng  umumiy  ma’noda,  axborat oqimidan inson 

manfaatlari,  kamoloti  hamda  jamiyat  taraqqiyotiga  xizmat  qiluvchi  ma’lumotlarni 

qabul  qilish,  saralash,  tushunish  va  talkin  etishga  xizmat  kiladigai  bilimlar, 

qobiliyat  va malaka  tizimini  anglatadi. 

Inson  о‘zida  bunday  madaniyatni  tarbiyalashi  uchun  u  yoki  bu  axborotni 

eshitar  ekan,  hech  bо‘lmaganda  “Bu  axborotni  kim  uzatayapti?”,  “Nima  uchui 

uzatayapti?”  va  “Qanday  maqsadda  uzatayapti?”  degan  savollarni  о‘z-о‘ziga 

berishi,  unga  asosli  javob  topishga  harakat  kilishi  kerak.  Ana  shundagina  turli 

g‘oyalar  ta’siriga  tushib  qolish,  takdim  etilayotgan  ma’lumotlarga  kо‘r-kо‘rona 

ergashishning  oldi  olinadi.  Shakllangan  axborot  iste’moli  madaniyati  odob  axloq 

---

 

62 

normalarimiz  va  kadriyatlarimizga  zid  bulgan  axborot,  ma’lumotlarga  iisbatan 

о‘ziga  xos  qalqon  rolini  о‘taydi,  shaxs  dunyoqarashi  va  xulkidagi  sobitlikni 

ta’minlashga  xizmat  kiladi. 

Yosh  avlodda  bu  jixatlar  shu  darajada  shakllangan  va  qaror  topgan  bо‘lishi 

lozimki,  ular  virtual  makonda  umummilliy  manfaatga  xizmat  qiladigan,  uiing 

taraqqiyotiga  yordam  beradigan  axborotni  tanlay  olsin.  Fakat  shundagina, 

globallashuv  jarayonlarida  yoshlarning  ma’lumotlarga  kо‘r-kо‘rona  ergashish, 

ularni  notо‘g‘ri  talqin  qilishining  oldi  olinadi.  Axborot  iste’moli  madaniyatiga  ega 

yoshlar,  salbiy  va  noxolis  axborotlar  ta’siriga  tushib  qolmaydi,  chunki  ularda 

bunday axborotlarga nisbatan mustahkam mafkuraviy  immunitet  shakllanadi. 

“Kimki  axborotga  ega  bо‘lsa,  u  dunyoga  egalik  qiladi”,-  degan  fikr  bugungi 

kunda  barcha  tomonidan  e’tarof  etilgan.  Shunday  ekan,  bugungi  kunda  yoshlarda 

axborot  olami  imkoniyatlaridan  oqilona  foydalanish  malakasini  shakllantirish 

hayotiy-amaliy  ahamiyatga  ega. 

Kelgusida  yoshlarning  axborot  muxitidagi  ijtimoiy  ongini  monitoring  qilish 

tizimini  shakllantirish,  “virtual”  axborot  hududida  ularning  ustuvor  nuktai-

nazarlarini  о‘rganiig,  kelajak  avlodning  axloqiy  rivojlanishiga  zarar  yetkazuvchi 

axborotdan 

aholini 

himoya 

qilish, 

о‘sib  kelayotgan  avlodning  media-

savodxonligini  muntazam  oshirib  borish,  yoshlarning  ma’naviyatiga  ta’sir 

kо‘rsatuvchi  “ommaviy  madaniyat”  tahdidi  va  yot  oqimlarning  haqiqiy  moxiyatini 

ochib  beruvchi  ma’lumotlarni  yetkazish  tizimini  yо‘lga  qо‘yish  bо‘yicha  faoliyatni 

yanada  rivojlantirish  kabi  masalalar  jamiyatimiz  oldida  turgan  vazifalardan  bо‘lib 

qoladi. 

 

 

---

 

63