Mavzu: Boshqaruv hisobining ishlab chiqarish faoliyati Reja: Xarajatlar haqida tushuncha va ularni turkumlanishi

Харажат турлари






Ўзгарувчан харажатлар


Доимий харажатлар


Ярим ўзгарувчан харажатлар


1-Chizma. Xarajatlarni turkumlash.

Shu o’rinda e’tirof etish joizki, boshqaruv qarorlarini qabul qiliщda muxim o’rni bo’lgan xarajatlarning yuqorida sanab o’tilgan uch guruxga bo’linishini MDH mamlakatlari olimlari orasida birinchi bor ilmiy jixatdan asoslagan vatandoshlarimiz xisoblanadi². Boshqaruv qarorlari eng optimal va qanchalik samarali bo’lmasin, shartli-doimiy xarajatlar uning ta’siriga tushmaydi, ular nisbatan doimiy hisoblanadi, lekin ishlab chiqarish hajmi oshib boravergan sari bir dona mahsulotga to’g’ri keladigan miqdori kamayib boraveradi.

Shartli-o’zgaruvchan xarajatlar esa, aksincha xususiyatga ega bo’lib, ular boshqaruv qarorlari ta’sirida o’zgaradi, lekin bir dona mahsulotga to’g’ri keladigan miqdori o’zgarmasdan qolaveradi. To’g’ri xarajatlarning barchasi (mehnat xarajatlari, material va xom ashyo xarajatlari) shartli-o’zgaruvchan xarajatlarga kiradi. Umum ishlab chiqarish xarajatlarining ham bir qanchasi (elektroenergiya, yokilgi va sh.k.) shartli-o’zga­ruvchan xarajatlarga kiradi.

Bu xarajat to’g’ri rahbarlarning ishbilarmonlik faoliyati o’zgarishi bilan shunga muvofiq o’zgaradi, lekin ishlab chiqilgan mahsulot birligiga nisbatan o’zgarishsiz qoladi.

Shartli-doimiy xarajatlarga quyidagi xarajat turlari ki­radi:³ ijara xarajatlari, hisoblangan eskirish (amortizasiya) summalari, mol-mulk colig’i xarajatlari, umum ishlab chiqa­rish xarajatlarining aksariyat qismi. Tijorat xarajatlarining ham aksariyat qismi ana shunday shartli-doimiy xarajatlardir: reklama xarajatlari, amortizasiya ajratmalari, kommunal xizmat xarajatlari va sh.k. Ma’muriy-boshqaruv apparati (idora) xarajatlarining ham deyarli aksariyat qismi shartli-doimiy xa­rajatlarga kiradi, shu bilan birgalikda bularning ichida ham shartli-o’zgaruvchan xarajatlar turlari uchrab turadi.