Mavzu: 9-15 asrlarda O’rto Osiyo mutafakkirlarining shaxs va jamiyat haqidagi fikrlari Reja

Mashhur din arboblari ijodida shaxs va jamoa munosabatlari, ijtimoiy adolat masalalari²
Imom Muhammad ihn Ismoil al-Buxoriy (809-870) juda boy va qimmatli meros qoldirgan. Ulardan «Al-Jome^! as-Sahiyh» (Ishonchli to'plam) va «Al-adab Al-mufrad» (Adab durdonalari) degan asarlari mashhur bo'lib, butun musulmon olamiga tanilgan. Mazkur asarlarda uning jamiyat hayotining turli jabhalari. kishilaming o'zaro munosabatlaridagi murakkab masalalarga oid fikrlari to'plangan. Ular islom dinining asoschisi Muhammad alayhissalomning hayotda uchraydigan murakkab masalalar borasida aytgan fikrlari, sa’y-amallariga asoslanib tuzilgan ko'plab hadislami ham o'z ichiga olgan. Shu manbalarga tayangan holda biz mazkur allomaning dunyoqarashi, ijtimoiy fikrlari haqida so'z yuritishimiz mumkin.
Al-Buxoriyning butun hayoti mobaynida mashaqqatli mehnati evaziga yaratilgan «Al-Jome as-Sahiyh» kitobi Qur'ondan keyin ikkinchi muqaddas kitob hisoblanadi. To'rt jilddan tashkil topgan bu kitob 7275 ta sahiyx (ishonchli) hadislarni o'z ichiga olgan. Kitob «Hadis» nomi bilan o'zbek tiliga taijima qilingan. Imom Buxoriy to'plamining qimmatli tomoni shundaki, unda Muhammad payg'ambarning muqaddas hadislaridan tashqari, islom an’analari, axloqi, ta’lim, tarbiya, shuningdek, o'sha davrning tarixi, geografiyasi va etnografiyasiga taalluqli ko'plab ma’lu- motlarni topish mumkin.
Al-Buxoriyning «Al-adab al-Mufrad» kitobiga 1322 ta hadis kiritiigan. U bolalarning ota-onalari oldidagi burchi haqidagi masalalar bilan boshlanadi. Unda, shuningdek, keksalar va yoshlar, qavm-qarindoshlar o'rtasidagi munosabat masalalari, ayollarning huquqlarini himoya qilish, tejamkorlik va isrofgarchilik, kishilar o'rtasidagi do'stlik va burch haqidagi masalalar yoritilgan.Abu Iso at-Termiziy (824—892) Yoshligidan hadis mutolaasiga kirishib, ularni to'play boshlagan, ko'plab hadischi olimlar bilan muloqotda bo'lgan. U hadislarni to'plash va joyida o'rganish uchun mashaqqatli safarlarga chiqib, eshitgan hadislarini batartib yozib borgan. At-Termiziyning fiqh — islom qonunshunosligi boblariga rnoslab yozgan «Sunan» nomli kitobi bu sohadagi tegishli mavzularni qamrab olganligi sababli «AI-Jome’ as-Sahiyh» nomi ostida ham shuhrat topgan.
Islom olamida hadis kitoblarining birinchisi sifatida al-Buxoriyning, ikkinchisi — Muslimning «Al-Jome' as-Sahiyh»lari, uchinchisi sifatida at-Termiziyning «Sunani» umume’tirof etilgan. Imom al-Ansoriy at- Termiziyning kitobini al-Buxoriy va Muslimning kitoblaridan ham ustun qo'yadi. Chunki. uning aytishicha, al-Buxoriy va Muslimning kitoblaridan faqat olimlargina foydalanadilar, at-Termiziyning kitobi esa, harbiroddiy inson uchun tushunarli va foydalidir.
At-Termiziy xushxulq, yaxshi inson bo'lib, ko'p mehnat va ijod qilar, axloqsizlikni qoralaredi. U doimo ilm-fanni targ'ib qilar, kishilarni ilm olishga da’vat etardi. Allomaning asrlar davomida fozil-u fuzalolarga dastur bo'lib kelgan odob-axloq, insof-diyonat, adolat va insonparvarlik singari g'oyalarni targ'ib va tashviq etuvchi asarlari davrimizning murakkab va ziddiyatli axloqiy-ma’naviy masalalarini hal etishda ham ulkan ahamiyat kasb etadi.
Quyida uning asarlarida keltirilgan hadislardan namunalarni e’tiboringizga havola etamiz:

• 
  Dastlabki zarba ko'rganingda sabrli bo'l.
  
• 
  O'lgan kishilaringizning yaxshi fazilatlarini eslab, yomonliklari haqida og'iz ochmangiz.
  
• 
  Uchta duo, shak-shubhasiz, mustajobdir: jabrlangan mazlum kishi­ning duosi, musofirning duosi va otaning o'z o'g'liga qilgan duosi. Rahm-shafqatsiz kishi hech vaqt jannatga kirmaydi.
  
• 
  Go'zal xulqlikdan ham tarozida o'lchanib og'ir keladigan narsa bormi? Chunonchi. go'zal xulq sohibi o'z fe'li atvori bilan muttasil namoz o'qigan va ro'za tutgan mo'min darajasiga loyiqdir.
  
• 
  Chinakam sabr-toqatli deb. musulmon kishining musibat yuz bergandagi chidamliligiga aytiladi.