Mavzu: 9-15 asrlarda O’rto Osiyo mutafakkirlarining shaxs va jamiyat haqidagi fikrlari Reja

Abu Rayhon Beruniy (973-1048) — o'rta asrlarning mashhur qomusiy ilm sohibi, deyarli barcha ilmlar sohasida qalam tebratgan, juda ko'plab kashfiyotlar qilgan. Beruniy jamiyatning vujudga kelishi asosida kishilaming moddiy ehtiyojlari turishini ta’kidlagan edi. «Inson unda ko'plab ehtiyojlar mavjudligi, o'zini himoya qilish usullarining kamligi va dushmanlarining ko'pligi bois o'ziga o'xshash kishilar bilan o'zaro ko'maklashish hamda uni va boshqalami ta'minlashga qodir ishlarni amalga oshirish uchun jamiyatga birlashishga majbur bo'ladi»¹.
Beruniy muruvvatlilikni asl insoniy xislatlar qatoriga kiritadi. Muruvvatli kishi, uning fikricha, yuksak madaniyatli, dono, bilimli, axloqiy yetuk, ilg'or dunyoqarashga ega insondir. Ana shunday kishilar boshqalarga yaxshi munosabatda bo'ladilar, ortiqcha zeb-ziynatlarga intilmaydilar, dehqonchilikmi, hunarmandchilikmi, savdogarchilikmi bo'lmasin, o'z mehnati evaziga kun kechiradilar. Ular doimo sabr-toqatli, muloyim, qat’iy va sodda — oddiy kishilardir.
Davlat rahbarlari to'g'risidagi fikrlarda Beruniy o'z davridagi qarashlar doirasidan chiqib ketolmagan. Jumladan, u jamiyatdagi ko'pgina yomonliklar, zulm va adolatsizliklar mamlakatga hukmdorlik qiluvchi kishining shaxsiga bog'liqligini ta'kidlab, jamiyatning yaxshilanishini ma’rifatli, dono hukmdor boshqarishi bilan bog'lagan. Bunday hukmdorning asosiy vazifasi yuqori doiradagilar bilan past tabaqadagilar, kuchlilar va kuchsizlar orasida adolatni tiklashdan iborat deb tushungan. Uning fikricha, davlat hokimiyatini boshqarishning nasldan-naslga o'tkazilishi o'zini oqlaydi. Shunday bo'lsa-da, u kishilar o'rtasidagi shafqatsizlik, noinsoniy munosabatlami tanqid qiladi.
Beruniy o‘z davri diniy dunyoqarashi doirasidan chiqib, umu- minsoniy ahamiyat kasb etadigan axloqiy sifatlarga ega inson haqida ham fikr yuritadi. Uning fikricha, oliyjanoblik faqatgina diniy qoidalarni ijro etishdangina iborat emasdir (bu narsa, har qanday musulmon uchun zaruriy talabdir). Oliyjanoblik har kim faqat o'ziga va o'ziga yaqin kishigagina emas, balki barcha kishilarga yaxshilik tilasagina o'zining to'liq mazmunini ko'rsatadi.
Beruniyning ulug'ligi yana shundaki. u turli irqqa, dinga mansub bo'lgan va turli hududlarda yashaydigan kishilar, xalqlar o'rtasidagi do'stlikka katta e’tibor beradi. U aynan xalqlar do'stligida ijtimoiy taraqqiyotning kuchini, insoniy baxt-saodatning asosini ko'radi.