Mavzu-1 “ Linvistik va metodik tadqiqot asoslari maxsus kursiga kirish” fanining kursning maqsad va vazifalari

5- мавзу: Диалектика – илмийбилишнингмантиқий – методологикасоси.

Режа:

1. Диалектика - оламничуқур, атрофличабилишусули.

2. Диалектик тафаккурлашнингасосийқонунлари.

3. Диалектика қонунвакатегориялари – илмийизланишнингметодологикасоси.

Таянчтушунчалар:

Диалектика, диалектик метод, методологик функция, диалектик метод тамойиллари, объективлик, ҳартомонламалик, муайянлик, тарихийлик, қарама– қаршилик, айният, зиддият, методологикасос.

Адабиётлар:

1. Философские проблемы методологии науки. Т., 2006.

2. Ильенков Э. В. Диалектика абстрактного и конкрентного в научно – теоретическоимыщлении. М., 1997.

3. Поппер К.Р. Что такое диалектика? // Вопросы философи. 1995. №1.

4. Туленов Ж. Диалектика ватафаккуруслуби. – Т.: Фан, 1979.

5. Майданов А.С. Процесс научного творчества. –М., 1983.


1-масала . “Диалектика” сўзиэпистемалогиясигакўраюнончасуҳбат, мунозарақилишдеганмаъноларинианглатиб, қадимдасуҳбатлар, мунозаралар, баҳслаш, ҳақиқатниочишйўливаусулитарздаталқинқилинган.

Диалектика ҳақидагифалсафийбилимларривожланибборишибиланунингмазмуниҳамбойибборди. Диалектика борлиқдагибарчанарсалар, ходисалар, жараёнларўзароалоқада, боғланишда, ўзгаришдаваривожланишда, дебталқинқилувчитаълимотсифатидаэътирофэтилди.

Диалектика атамасини Сократ биринчибўлибқўллаган, у диалектиканимайевтика (ҳарфяратишсанъати) билантаққослаган. Гераклит (умумийўзгарувчанликнингуниверсаллиги), Зенон (апориялар), Демокрит (атомлармавжудлигиваҳаракати), Аристотел (ўзгарувчанликмуаммосинитараққиётомили, зиддиятлар, инкор, ворислик) лардиалектиканингтараққиётигакаттахиссақўшди.

Кант, Фихте, Гегегльларўзқарашларидаянгизамондиалектикасиниривожлантиришди. ДиалектиканитараққиётнингумумийназариясисифатидаГегеласослабберган. У Аристотелданкейиндиалектиканифандаражасигакўтарди.

Диалектикагақуйидагичатаърифберилади: Диалектикаўзқонунвакатегорияларининг абстракт умумлаштирилганяхлитназарийсистемасисифатидамоддийвамаънавийдунёнингэнгумумий универсал системалиривожланишжараёнинингинсонтафаккуридагияхлит, энгчуқурмоҳияттомониданолинганинъикосидир.

Диалектиканингасосийтамойилларини - абадийва азалий узликсизлик, доимийалоқадорлик, вақтнингорқагақайтмаслигивавоқеаларнингкетма – кетлигитарзидагибоғланишлар, ривожланишватараққиёт, оламнинг ранг–баранглигивауйғунлигиташкилқилади.

Нарсаларнингтафаккурдагиинъикослариниуларнингўзароалоқасида, ўзгаришида, ҳаракатидапайдобўлишивайўқолишижараёнидаолиниши диалектика учунхосдир.

Диалектик тафаккурихчам, харкатчан, ўзгарувчантушунчаларданфойдаланишорқалиоламдагинарсаваҳодисалартараққиётинингқонуниятлариниинсононгидааксэттиради.

Маълумки, мантиқийкатегориялартабиатиҳақидагапкетганда, ўзарозидикки хил қарашмавжуд: метафизик ва диалектик. Метафизикларкатегорияларниўзгармайдиган, қандайбўлса, шундайхолдақотибқолгантушунчаларсифатидаталқинқиладилар. Улар категорияларнингўзаробирииккинчисигаўтиши, ўзинингзидигаайланишимумкинлигинитанолмайдилар. Ҳолбуки, тараққиётгамосравишдакишиларнингўзлари, ўзҳаётларигамувофиқравишдатурлитушунчалар, ғоялар, категорияларниҳамяратадилар. Лекинбужараёнларўзгарар, бошқаларигаайланарэкан, категориялархудди улар кабиабадийэмас, балки ўзмоҳиятларигакўраўткинчиватарихийходисалардир.

Тарққиётжараёнидаавлодлар, даврлар, сиёсийтузимлар, умумманижтмоийвоқеаваҳодисаларўз –ўзидан автоматик тарздасодирбўлиб, ном нишонсизюқолибкетмайди. Балки уларнингбарчасиинсонларўртасидагиўзароалоқавамуносабатларнингҳосиласи, ижтимоийжараёнларнингнатижаси, бирорсабабнингоқибатисифатиданамоёнбўлади. Бирдавриккинчисинингўрнига, биравлодолдингисиданкейин, бирвоқеабошқасинингортидансодирбўлибтуради.

Диалектик тафаккуроламдагинарсаларвауларнингфикрийинъикослариниузвийбирликдаолибқарайди. Бутафаккургакўра, нарсаларвауларнингмантиқийобразларибўлгантушунчаларнингбоғлиқлиги, билишнингтабиийҳаракатшаклибўлиб, бунда субъективбилимлар объектив оламнингинъикосисифатиданамоёнбўлади.

Диалектик тафаккурусулинингмуҳимпринциплариданбири, нарсаларни, уларнингтабиийҳаракативаривожланишижараёнидахолисонаваилмийтаҳлилқилишдир. Буусулнингилмийбилишборасидагиасосийталаблариқуйидагилардакўринади: биринчидан, ҳарқандайнарсаёкиҳодисаниўрганишдаҳамматомонвабоғланишларни, шунингдек, унингбошқанарсаларваҳодисаларбиланўзаромуносабатларинихисобгаолишзарур. Бу абстракт талабэмас, балки реал воқеликдагинарсаларбирбириданажралган, алоҳидахолдабўлмасдан, балки бир –бирибиланмустаҳкамўзаробоғланишлардамавжудбўладивабир –биринитақозоқилади.