Mavzu-1 “ Linvistik va metodik tadqiqot asoslari maxsus kursiga kirish” fanining kursning maqsad va vazifalari

3-масала.Синергетиканингасосийобъекти:
1) ўз–ўзиданташкилэтиш;
2) тартиблиликватартибсизлик (хаос).

Маълумки, кишиликжамиятида, ижтимоийҳаётдамаълумбирмақсадниамалгаоширишучунфаолиятжараёнлариниташкилқилишкерак. Бувазифаниодатда ё бирташкилотчишахсёкибирнечаодамданиборатташкилотбажаради. Буердавазифа – объект, бажарувчи – субъектдир. Бумулоҳаза, ҳаттотабиатгаҳамтааллуқлидир. Табиийтабиатвасунъийтабиат бор. Сунъийтабиат, одатда, иккинчитабиатдейилибуни одам ташкилқилади. Табиийтабиатни, яъниэлементармикрозарралардантортиб, қуёшсистемаси, галактикалар, квазарлар, пульсарларгачачўзилганоламнитабаитнингўзи, оламнингўзиташкилқилади. Оламваунингайримқисмлари, системалариўзини –ўзиташкилқилади, яъни система ташқитаъсирсизўз–ўзиданташкилланади. Динийтаълимотларнингуқтиришича, оламни, одамни Худо ташкилқилганвамайда–чуйданарсаларниташкилэтишвазифасиодамгатопширилган.

Синергетиканингвазифасианиқ: жонсизтабаитдаҳамжонлитабиатдаҳам, ҳайвонлардунёсидаҳам, одамларжамиятдаҳамсубъектнингташкилотчиликқобилиятиданташқари объектив активликборки, кўпнарсалар одам субъективисизҳамташкилқилинаверади.

Ўз–ўзиданташкилланиш – четданкеладигантаъсирсиз, ўзи–ўзиданхаракатланишнингмуҳимнамоёнбўлиши; шу биланбиргаўзиўзинибошқаришнингасосидир; умумҳолатдахусусий, худудийқисмнингмавжудликшароитинингимконияти.

Ўз–ўзиданҳаракатланиш, ўзгариш, ривожланишдеганда, аввало, материянингмавжудлигидабарчахолатлардаёкибирҳолатданиккинчихолатгатабиийўтишидагисабаб шу материянингўзидабўлиб, ташқикучгамуҳтожэмас, дегансўз. Масалан, ҚуёшваҚуёшсистемасида, ҳарбиргалактиканингўзидагифизикавий, кимёвийжараёнлар шу жумладандир.

Шу биланбиргаэсданчиқмасликкеракки, ҳарбир объект, нарсаташқи куч таъсиридаҳамўзхолатиниўзгартиришимумкин. Масалан, бирюлдузнурига, жумладанҚуёшнуригабошқаюлдузларнурларитаъсирэтишимумкин. Буэса космик нурларорасидагибоғланишмуносабатларинибелгилайди.

Ташқитаъсирнатижасидаўзгаришдейилганда, материянингўзинингбирқисмииккинсчиқисмигатаъсири, дебтушунмоқкерак. Бунияққолтушунмоқучунтаъсирланувчиқисмнингўзитўлақисмбўлмай, таъсирланувчиқисмбиланбиргаликда, яънииккисистемачаданиборатқисмичидагижараёндебтасаввурэтмоқкерак. Масалан, кристалларнингташқитаъсириданкатталашиши, металнингзанглаши, ҚуёшсистемасигаГалактиканингтаъсиринииккисистемачаданиборатсистемалардагиўз– ўзидантикланишдебқарашмумкин. Шунингдек, Ер ҳақидагапирганимиздауниҚуёшсистемасинингбирқисмисифатидаҳамтасаввурэтишимизмумкин. Буларжонсизтабиатда. Жонлитабиатдаҳам, системаларнингташқитаъсириданўзгаришишундай. Лекин, буанологиянисбатан. Аслидажонлитабаитдаёпиқсистеманииккиочиқсистемачаданиборатдебтушуниладисинергетикада. Дарҳақиқат, алоҳидаўсимлик, ҳайвонва одам организмиташқимуҳитсизяшайолмайди. Шунингучунсинергетикадаҳарбиртирик организм очиқтизимэканлигигаурғуберилади. Ҳа, Ердагиҳаётмаълумтегишлишароитдабирданўз – ўзиданпайдобўлган, дебтушуниладисинергетикада.

Уйғунбирқоидабўйичабажарилмайдигансабаб–оқибатжараёнитартибсизликдир. Масалан, табиатда Броун зарраларинингҳаракатлари, шар–шараданолдинтартиблиравишдапараллелоқибкелаётганолмаларнинг шар – шарадантушишибилан улар харакатларинингтартибсизлигияъниламинарликдантурбулентликкаўтиши, жамиятдаэсабаъзанкузатиладигантўс – тўполон, оламонхаракатлари.

Тартибсиздликтушунчаси, қадимгифайласуфларниҳамкўпқизиқтирган. Платон фикрича, ҳарбирвоқеабирқанчаимкониятларданбиринингюзагачиқишидир. Мана шу имкониятларвоқеликкаайлангунчатартибсизхолдабўладилар. Имкониятларданбириҳақиқатгаайланганидансўнгтартибсизликўзмаъносинийўқотади. Демак, ҳарбирнарсатартибсизликданкелибчиқади.

И.Пригожинва И. Стенгерсэътирофэтадилар: “Бизданолдингилартартибсизликбилантартиблиликмуносабатиҳақидагисаволгажавоббераолмаганлар. Машхур энтропия қонуниоламнитартиботданнотартибликкаолибборувчижараёндебтушунишган. Биология эсаоддийликданмураккабликка, паст тартиботданюқорироқтартиботгаолибборади, дебтушунтиришган. Ниманингҳисобига? Энди маълумбўлдики, ташқимуҳитданкеладиган энергия вамоддаларҳисобига. Ташқимуҳитнингтаъсири – тартиботманбаъидир”. Ҳа, ташқиташқимуҳитнингтаъсириҳисобига энтропия камайтирилади, дейилмоқчи, буерда.

Физикадатартибсизҳаракатдеб, мувозанатҳолдагииссиқликҳаракати, мувозанатсизтурбулентҳаракат, электромагнит тўлқинлариҳаракатлариҳисобланади. Тартибсизлик – траекторияларнингбеқарорлиги.

Тартиботманбаи – номувозанатликдир. Номувозанатликтартибсизликдантартиблиликничиқаради. Орқагақайтмайдиганжараёнлартартибсизликдантартиблиликкаўтишманбаидир. Дарҳақиқат, синергетика асосчиларинингбиркитоби “Тартибсизликдантартиблиликка ” (“Порядок из хаоса”) дебаталади. Тартибсизликдантўсатдантартиблиликкаўтишвақайтаданташкилланишгаўтишнингсабаби – ўз –ўзиданташкилланишқобилиятидир.

Тартиботгаташқимуҳиттаъсирқилишмумкин. Шу биланбирга, ташқимуҳитбеқарорбўлса, сабабият – оқибатқоидасиўзкучинийўқотади, энди динамик қонуниятўрнига статистик қонуниятишлатилади. Масалан, об – ҳавомураккабжараён, чункисабабиятичидатасодифларкўпбўлишимумкин. Униолдиндананиқлашмумкин, агарсабаблараниқланса. Қизиқҳодисашуки, бирқитъадатасодифанучганпашшадунё об – ҳавосиниўзгартирибюборишитургангап. Лекинбуназарияда, амалиётдаэса, у пашшанинг роли йўқ. Ҳаракатқилаётган объект биттабўлса, масалан, битта ракета ёкибиттахужайрабўлса – динамик қонуният, объект иккитаваунданортиқбўлса статистик қонуниятҳукмронлиққилади. Статистик қонунияткўпроқҳукмрон.

Чалкашлик, алғов – далғовлик, аралаш – қуралашликҳамтартибсизликдир. Уларнингқонун – қоидаларинитопишсинергетиканингвазифасигакиради.

Тартиблиликватартибсизликвакуумда, микродунёда, макродунёдабир хил эмас, балки нисбийдир. Масалан, турбулентҳаракат макро миқёсдатартибсизликбўлганиҳолда микро миқёсдатартибливаюқоридаражадаташкиллангандир. Термодинамикадаэнтропиянингўсибборишитартибликдантартибсизликкаолибборади, биологиядаэса – аксинча, соддаданривожланишга.

Ўз –ўзиданташкиланишнатижасида система тартиблашади.

Тартиблиликватартибсизликмаъносинингбошқачакўринишичизиқливачизиқсизликдир. Бунда кечаётганжараённиқоғоздаифодалашусулиэътиборгаолинади. Мисолучуншаршаракникўзолдимигакелтирайлик. Ариқдатўғричизиқбўйичаоқибкелаётганолмашаршаракдантушаётгандавридаўзхаракатини парабола бўйичадавомэттирадиваниҳоят, пастгатушганидагитраекториясиқандайчизиқбиланбўлади, бунисиномаълум. Мана шу номаълумликчизиқсизжараёндейилади. Соғломюракнингбирхилдагиуришинитўғричизиқбиланифодалашмумкин. Бирхилдаги аритмия ҳамшундай. Тартибсизаритмияничизиқорқалианиқлаббўлмайди. Одамларнингкўчадаюриштраекториялариҳамчизиқлиҳодиса, лекинтўполон, оламонвақтидагиҳолатларичизиқсизжараёндир.

Умуман, чизиқлижараёнларниқуйидагичизиқларшаклидаифодалашмумкин: тўғричизиқ, айлана, эллипс, парабола, синусоида. Чизиқсизходисалар: чизиққолипигатушмайдиганлар, частотаситартибсизжараёнлар.

Тартибсизликнингпайдобўлишиучунташқимуҳитнингтаъсири, ташқи куч керак. Натижадабеқарорликпайдобўлади. Тартибсизликпайдобўлганданкейинташқи куч керакэмас, эндиичкикучларетади. Оламдарўйберадиганходисалар, жараёнлар, умуманзиддиятлиэканиҳаммагамаълум. Тартибликватартибсизлик, барқарорликвабеқарорлик, уйғунликваўзгарувчанлик шу жумладандир.