Mavzu-1 “ Linvistik va metodik tadqiqot asoslari maxsus kursiga kirish” fanining kursning maqsad va vazifalari

Индукцияалоҳидакузатувларнатижалариниумумлаш-тиришдир. Ушбу билишфаолиятианиқликдан (реалликдан) мавҳумликкайўналтирилади. Индуктивтаҳлилтажрибадантизимлаштиришга, тизимлаштирилгандалиллардан эмпирик қонунларкашфига, илмийхулосаларгаинтилади. Айнанхудди шу йўсиндафизиканингмассанингсақланишиваэнергиянингўзгариши, умумийтортилишқонуникабиқонуниятларишаклланган.
Тилшуносликдаиндуктивтаҳлиласосидақаторсаволларгажавобизланибкелинмоқда: Сўзқандайхусусиятларгаэга? Сўзтуркумларитаснифинимагаасосланади? Турлисўзтуркумларибирликларинингўзаромуносабатинимаданиборат? Гаптаркибидасўзларнингўзаробирикишқоидалариқандайшаклланади? кабилар.
Дедукция индукцияданфарқлиўлароқ, умумийликданхусусийликка, қарабйўналтирилганбилишусулидир.
«Дедукция воситасида тадқиқотчи бир синф, бир жинс, бир гуруҳ нарса ёки ҳодиса тўғрисидаги умумий билимлардан уларнинг ҳар бири ҳақида алоҳида билимларни ҳосил қилади» (Фалсафа. Қомусий луғат. 103).
Қатор ҳолларда дедукция бевосита тажрибанинг айрим нуқсонларини бартараф қилиш имконини яратади. Масалан, дедуктив таҳлил асосида (умумий тортишиш қонунига таянган ҳолда) қуёш тизимидаги барча планеталар ва уларнинг йўлдошларининг массаси, улар ўртасидаги масофа, уст қисмлари иссиқлик даражаси кабилар аниқланган. Бу турдаги ўлчовларни тажриба ва кузатиш йўли билан бажаришнинг имкони йўқ.
Дедуктивтаҳлиласосидакўпгинаҳодисаларнингвоқеланишиёкимавжудбўлишиниолдинданфаразқилиш, айтибберишмумкин. Бинобарин, машҳураждодларимиздан ал Беруний Америка қитъасимавжудлигинибуқитъакашфэтилишиданнечаасрларолдинфаразқилганвадунёхаритасигатуширган. Рус кимёгариД.И.Менделеевайримэлементларкимёвийтаркибивауларнингоғирлигиўртасидагимувозанатниҳисобгаолиб, ўздаврийжадвалида улар учуналоҳидажойқолдирди (кейинчаликбуэлементларкашфқилиниб, галлий, скандийвагерманийномлариниолишди).
Тилшуносликдаҳамайримсаволлардедуктивтаҳлилниталабқилади: Ушбу нутқийбўлакнисўзсифатидатавсифлашмумкинми? Ушбу сўзқайси семантик – грамматик синфгатобе? кабилар.
Дедуктивусулдамуаммоларечиминиизлашилмийтадқиқотамалиётидамуҳимўринэгаллайди. Бунибиз, айниқса, ёзмаёдгорликларматнларимазмунинианиқлашгадоиртадқиқотларнатижаларидасезамиз.
Дедукция йўли билан лингвистик фаразнинг исботини излашга мисол сифатида Ф. де Соссюрнинг қадимий ҳинд-европа тилларида ларингал товушлар мавжуд бўлганлиги ҳақидаги илмий фаразини эслатмоқчимиз. Кейинчалик бу тахмин чех олими Б.Грозний томонидан хетт тили ёзма битикларининг ўрганилиши жараёнида ўз исботини топди.