Мавзу : Яҳё Ғуломовнинг илмий мероси

ХОРАЗМ ЭКСПЕДИЦИЯСИ Маълумки, ўлкамизда археология фани чоризм истилосидан сўнг, мустамлакачиларнинг ўлкани тадқиқ қилиб, топилган осори атиқаларни Петербург ва Москвага ташиб кета бошлаганларидан сўнг шакллана бошлаганди. Яҳё Ғуломовгача бўлган даврда тошкентлик савдогар Акрам Асқаров, самарқандлик Абу Саид Махзум, 1929 йилда Қашқадарёда, кейин эса Еттисувда археологик тадқиқотлар ўтказган Турди Мирғиёсовлар фаолият олиб боришганди.
Улар орасида Турди Мирғиёсов чин маънодаги ватанпарвар археолог эди. Айниқса у Еттисувда фаолият олиб бораркан, Тўқмоқ тумани чеккаларида қадимги шаҳарга тегишли обидалар борлигини, аммо улар раҳбарларнинг эътиборсизлиги, маҳаллий аҳолининг лоқайдлиги натижасида вайрона ҳолга келаётганидан куюниб тегишли идораларга уч маротаба телеграмма юборишга мажбур бўлганди.
Турди Мирғиёсов куюнчаклик билан “Биз Вернийга учта хабар юбордик.Аммо ҳеч қандай жавоб оломадик. Орадан яна уч йил ўтса, бу минорадан ҳеч нарса қолмайди. Қисқача қилиб айтганда, туркистонлик археологлар бу ердаги ёдгорликларни ўз паноҳига олишмаса фан ва тарих учун қимматли манбаларнинг ҳамммаси йўқ бўлади ва авлодларнинг қарғишига учраймиз”.
Бундан кўринадики, мустамлакачилар тарихий обидаларга эмас, қимматбаҳо топилмаларга эътибор қаратишганди.
Яҳё Ғуломов археологияда маълум бир тажриба, кўникма орттиргач, ана шундай жонкуяр Турди Мирғиёсов ҳамда касбдоши Рашид Набиевлар билан 1936 йилда Хоразмда ўзининг мустақил тадқиқотларини бошлаб юборди.1937 йилдан бошлаб, улар сафига археолог А.И.Тереножкин ҳамда архитектор Б.Засипкинлар қўшилди.
Ўша вақтда Тошкентдан чиқган поезд тўғри Хоразмга бормас, негаки 1947 йилгача воҳага темир йўл ётқизилмаганди. Шундай вазиятда бир гуруҳ археологик экспедициянинг Туркманистоннинг Чоржўй шаҳридаги бекатга бориши, у ердан ё Амударёдаги кемалар орқали, ёки Бухоро қумликларидан от, туя, эшакларда олис Хоразмга боришининг ўзи минг машаққат эди. Ана шундай ҳолатда Яҳё Ғуломов ва сафдошлари 1936 йилдан 1947 йилгача йилда икки маротаба олис воҳага ташриф буюришарди.
Шунингдек, қум барханлари Хоразмдаги обидаларни ўз бағрига олганича қадим сир асрорларни маҳкам бекитиб олган, иш ғоят қийин эди.Бу ҳақда Яҳё Ғуломов ўз кундалигига ўша машаққатли онларни шундай битганди: «барханли қумликлар билан қопланган тақирлардан иборат бу зимзиё кўҳна ўлкада на машина ва на от арава юра олар эди. Гуруҳимизнинг асосий транспорт воситалари устига хуржинларида озиқ-овқат, кўрпа-тўшак, палатка, плажет, теадолит ҳамда қозон товоқ ва қумғон ортилган 5-6 эшаклардан иборат эди».Ана шундай машаққатларга қарамай, археологик гуруҳ, Гулдурсун, Норинжонқаълада тадқиқотларини бошлаб юборди.Қум иссиғи археологларни чарчатсада топилаётган қадим осори атиқалар янада уларни ихлос билан тарихни ўрганишга ундарди. Баъзида эса қум барханлари орасида ҳалокатли воқеалар ҳам рўй бериб турарди.
Хусусан, 1937 йил ёзида Яҳё Ғуломов қадимги канал изларини харитага тушириш мақсадида, ёлғиз ўзи Норинжонқаъладан чиқиб, учраётган археологик материалларга қизиққанича, гуруҳ жойлашган ердан 10-12 км узоққа бориб қолади. Қолаверса, йўлда учраган ноёб топилмалар билан археолог елкасидаги сумка тобора оғирлашиб борар, йўл учун на нон, на сув олинганди. Бунинг устига жазирама иссиқдан, археолог чарчагани, чанқаганидан ортга қайтаркан, адашиб Тешикқаъла томон бориб қолади.
Куни билан у қумликдаги жазирамада юрганидан, сувсираганича оғзи қуриб, тили танглайига ёпишиб қолган, оёғида умуман мадориям қолмаганди.У зўрға ўтовга етиб бордию, остонага етгач йиқилиб ҳушидан кетди.Бошқа бир гал эса қайиқда дарё бўйлаб сузишаркан, дарёда тўлқин кўтарилиб, сувга чўкишига оз қолганди.Ўшанда яратган эгам омон-эсон уларни қирғоққа соғ чиқаргач, Яҳё Ғуломов кеч бўлиб қолганига қарамай, ёлғиз ўзи яна тўқайзорни кесиб ўтган якка оёқ йўлдан археологлар жойлашган гуруҳ томон йўл олади.Шунда у бир ҳалокатдан зўрға қутулиб, яна бир фалокатга йўлиқди: тўсатдан унинг олдидан бўрилар галаси чиқиб қолди.Бўрилар археологдан қирқ қадам наридаги қамишзорда қандайдир ҳайвонни ғажишарди. Яҳё Ғуломовни сезиб, бўриларнинг аввал қулоқлари диккайди-ю, сўнгра тумшуқларини юқори кўтариб, бирданига 5-6 та бўри археологнинг йўлини кесиб ўтиб, икки томонда худди карвондек тизилиб туришди.Шунда Яҳё Ғуломов қўрқиш аломатини сездирмай, қадамини бир хил босиб, йўл-йўлакай бир қўли билан қамиш попилтириқларидан юлиб, иккинчи қўли билан чўнтагидаги гугуртни олиб, уларни ёққанича маъшала қилиб олди.Бўрилар галаси ўлжасини еб тўйганиданми ё қамиш маъшаласидан қўрққаниданми, худо бу сафар ҳам археологни қутқариб, эсон-омон Тешикқаъладаги касбдошлари олдига етказди.
Ҳа, Яҳё Ғуломов ҳаётида шундай сермашаққат, қийин кунлар кўп бўлган.Аммо ундаги илмга фидойилик, тарихга ихлоснинг қаътийлиги боис, Яҳё Ғуломов археологияда кўплаб қадим қаълаларнинг сирини очиб, катта ўзгариш қилди.Айниқса Вяткиндек теран тарихчидан сўнг, Сергей Толстов билан Хоразмда кўп йиллар ҳамкорлик қилиши унинг илму фанда юксак натижаларга эришишига сабабчи бўлди.Айнан Яҳё Ғуломовнинг 1936 йилда Қуйи Амударёнинг ҳар иккала соҳилидаги қаълаларда бошлаб юборган тадқиқотлари, ундаги топилаётган фанга номаълум сирларнинг кашф этила бошлаши, Сергей Толстов экспедициясининг ташкил топишига сабаб бўлди дейиш мумкин. Натижада 1937 йилдан С.Толстов ўз ҳамкасблари билан Хоразм заминида археологик тадқиқотларини бошлаб юборди.
Ҳар иккала археолог ва уларнинг ҳамкасбларининг илмий ишлари боис фанда Хоразм цивилизацияси деган атама пайдо бўлди.Яҳё Ғуломов эса Хива шаҳридаги меъморий обидаларни илмий тадқиқ қилиб, “Хива ва ундаги меъморий ёдгорликлар” мавзусида 1941 йилда номзодлик ишини ҳимоя қилди. Ўша йили фан соҳасида, хусусан археологияда истиқболли изланишлар олиб бораётган Яҳё Ғуломовни Қори-Ниёзий бошчилигидаги яна бир илмий экспедицияга аъзо қилиб киритишди.Яъни, Т.Н.Қори-Ниёзий, М.М.Герасимов, Л.В.Ошанин, А.А.Семёнов, В.Н.Кононов, Б.Н.Засипкин Ҳ.Т.Зарипов, С.Айний, М.Шевердин, Михновский, Туркевич, Зизенков, Кринцицкая, Спришевский, Альбаум, Татевосян, Завалин, Н.А.Ким, Уста Акром ва Уста Ширин Муродов, Малик Қаюмов каби турли соҳа вакилларидан ташкил топган экспедиция сафида Яҳё Ғуломов ҳам 15-24 июнда Самарқандда бўлади.
Бироқ Яҳё Ғуломовнинг асосий тадқиқотлари, фундаментал илмий ишлари Хоразм билан боғлиқ эди. Шу боис у урушдан илгариги археологик тадқиқот ишларини қўлёзма асарлардаги воқеликлар жараёни билан таққослаб чиқишга интилди.
Маълумки, 1941 йилда бошланган уруш сабаб Ўзбекистонга кўплаб кексалар, болалар, завод-фабрикалар, 31 та олий ўқув юрти, 7 та ҳарбий академия билан бирга ижод ва илм аҳли ҳам эвакуация қилиб кўчирилганди. Ижодкорлар орасида А.Ахматова, Н.Вирта, С.Городецкий, А.Дейч, К.Зеленский, Я.Колас, Б.Лавренов, В.Луговской, Н.Погодин, И.Сельвинский, А.Толстой, В.Ян каби кўплаб ўша даврнинг машҳур ёзувчи, шоир, драматурглари бор эди. Ўзбек ижодкорлари билан бошланган ҳамкорлик ва дўстлик натижасида Ойбек ва А.Дейч “Алишер Навоий” очеркини, Ҳоди Зариф, В.Жирмунский билан ҳамкорликда “Ўзбек қаҳрамонлик эпоси”ни, Уйғун А.Толстой кўмагида “Она” пьесасини яратишди.
Бундай ҳамкорлик олимлар орасидаям давом қилди. Хусусан, Яҳё Ғуломов Россиялик Б.Греков, В.Струве, К.Тревер, А.Якубовский, С.П., М.Э.Воронец, В.А.Шишкин, шунингдек ўзимизнинг юртдошлардан Т.Н.Қори-Ниёзий, Э.Ш.Ражабов, В.И.Зоҳидов каби олимлар билан биргаликда «Ўзбекистон халқлари тарихи» асарининг икки томлигини яратишга киришди.