Мавзу : Яҳё Ғуломовнинг илмий мероси

МОХОНДАРЁ ЭКСПЕДИЦИЯСИ Яҳё Ғуломов 1950 йил кузида қадим Бухородаги кўҳна маданият осори-атиқаларини излаб топиш мақсадида шогирдлари Зарафшон водийсининг қуйи қисмига йўл олади. Фанда Мохондарё экспедицияси дея аталган ва мозий бағридаги кўплаб сирларни кашф қилган археологлар гуруҳининг тадқиқот ишлариям натижали бўлди. Археологлар Варахша, Мохондарё, Гурдуш ва Бужайли каби Зарафшондан ажралиб чиққан ўзанларда тадқиқотлар олиб бориб, катта натижаларга эришдилар.
Археологияда катта тажриба орттирган Яҳё ака Бужайлининг қуруқ ўзани ёқалаб Қоракўл туманидан шимолий ғарбда жойлашган Замонбобо кўлига катта умид боғларди. Негаки, Бужайли ўзанидаги тошқинлардан ҳосил бўлган ушбу кўл қуриб, шўр босиб ётган бўлсада, ўтмишдаги овчи-балиқчи, ибтидоий деҳқончилик билан шуғулланган аждодларимиз учун ризқ маскани ҳисобланганлиги тахмин қилинарди.
Бироқ дастлаб археологлар ҳафта давомида кўлнинг атрофида қазишма ишларини олиб бориб бирон натижага эришаолмай ташвишга туша бошлашди. Бироқ ҳаммадан ҳам кўп Яҳё Ғуломов топилмалардан умидвор эди.
Домланинг садоқатли шогирдларидан Абдулаҳад Муҳаммаджонов бу ҳақда шундай ёзадилар: -Бундай бўлиши мумкин эмас, бу ердан қадимги маданият излари топилиши керак, уларни топмасдан бирор қадам ҳам олдинга экспедиция силжимайди, деган фикрда қаътий туриб олган эди. Ниҳоят, Я.Ғуломовнинг фикри тўғри бўлиб чиқди.
Ҳафтанинг охирига бориб палаткани ( археологларнинг палаткаси назарда тутилмоқда-У.Б) ёнидан майдаланиб кетган суяклар ва сопол идиш парчалари сочилиб ётган жой топилди. 300 квадрат метрлик майдон зудлик билан қумдан тозаланди. Яхшилаб супурилган тақир устида диаметри 1,2-1,5 метр келадиган бетартиб жойлашган чуқурларнинг оғзи кўзга яққол ташланарди. Бу асрлар давомида бизгача сақланиб келган, гумбазини шамол учириб кетган қадимги қаристоннинг қолдиқлари-бтидоий маданият обидаларидан бири эди. Ниҳоятда эҳтиётлик билан гўрлар бирин-кетин кавлаб очила бошланди. Уларда қўл-оёқлари букилиб, ғужанак ҳолда кўмилган одам скелетлари билан бирга, сопол идишлар ва чақмоқтошдан ясалган камон ўқи пайконлари, турли хил тошмунчоқ ва маржонлар, жез зеби-зийнатлар қўшиб кўмилган эди. Бу милоддан аввалги 2 мингинчи йилликнинг ўрталарида деҳқончилик ва чорвачилик билан кун кечирган ибтидоий қишлоқ аҳлининг қабристони бўлиб, фанга “Замонбобо маданияти” номи билан киритилди” ( А.Муҳаммаджонов, “Яҳё Ғуломовни хотирлаб”, Т, 2008 йил, “Шарқ” нашриёти, 35 бет).
Бундай ноёб топилмалар экспедициянинг кейинги йиллардаги фаолиятида яна топилди. Замонбободан ғарбдаги Кичик ва Катта Тузкон номлари билан аталган қадимий кўллар атрофидан милоддан аввалги 5-3 мингинчи йилларда яшаган овчи-балиқчи аҳолининг чайлалари ўрни топилганиям фан учун катта янгилик эди.
Кейинчалик бу ҳудудларда домланинг шогирдларидан Аҳмадали Асқаров, Ўткир Исломовлар ҳам тадқиқот ишларини олиб бориб, тарихнинг янги саҳифаларини бойитдилар.
Хуллас, Мохондарё экспедицияси туфайли катта ва кичик Тузконда неолит даврига ( милоддан аввалги 5-3 минг йиллик ) мансуб овчилар ва балиқчилар манзилгоҳи, бронза даврида ( милоддан аввалги 2 минг йиллик) яшаган кўчманчи чорвадорлар қароргоҳи, антик замонларга оид ашёлар, Ахсикентдаги нодир топилмалар ўрганилди. Шу каби Обираҳмат, Кўлбулоқ, Такалисойда кўплаб ибтидоий манзилгоҳлар топилди. Ушбу обидаларни тадқиқ қилиш туфайли ибтидоий даврда яшаган аждодларимиз ҳаёти, ибтидоий деҳқонлар яратган қадимги маданият, урф-одатлари, эътиқоди, хўжалик юритиш тизимига оид маълумотлар, ўзбек фанининг , тарихшунослигининг обрўси ошишига хизмат қилди.