Матяқубов халил ҳайитбаевич ўзбек давлатчилигининг илк босқичларида қадимги хоразм

Иккинчи гуруҳга оид адабиётлар ва тадқиқотлар мустақиллик йилларида чоп этилган. Маълумки, истиқлол йилларида ўзбек давлатчилиги тарихини ўрганиш Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов ташаббуси билан давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Ўтган қисқа давр ичида бу борада салмоқли ишлар амалга оширилди.
Ўзбекистон ҳудудида илк давлатчиликнинг пайдо бўлиши, хронологияси, давлатларнинг шакллари ва типлари, ҳукмдорлар унвонлари каби масалалар Э. Ртвеладзе, А. Саидов¹ ва А. Сагдуллаевнинг² ишларида, ўзбек давлатчилигининг узлуксиз тадрижий ривожланиши Азамат Зиё монографиясида ёритиб берилди³.
Қадимги Хоразмда кечган этник миграцион жараёнлар археологик ва ёзма манбалар асосида А. Асқаров⁴, М. Исҳоқов⁵, Т. Ширинов⁶, Ш. Камолиддиннинг⁷ ишларида таҳлил қилинди.
В.Н. Ягодиннинг илмий ишлари кенг қамровли бўлиб, истиқлол йилларида олим қадимги Хоразм шаҳарсозлиги ва илк давлатчилиги тарихининг қатор жиҳатларига бағишланган ишларини эълон қилди⁸.
XX асрнинг 80-йилларидан бошлаб жанубий Хоразмда кенг кўламда археологик тадқиқот ишларини олиб бораётган тадқиқотчилар Г. Ходжаниязов⁹ ва С. Болелов¹⁰ қадимги Хоразмнинг антик давр ёдгорликларини ўрганиш ишига катта ҳисса қўшдилар ва қадимги Хоразм шаҳарсозлиги ва моддий маданиятига оид бой археологик маълумотларни қўлга киритдилар.
Ш. Шайдуллаев¹, Р. Сулейманов², Б. Эшов³, Б. Матбобоев ва А. Анорбоев⁴ тадқиқотларида қадимги Бақтрия, Суғдиёна ва Фарғонада илк давлатчилик ва шаҳарсозлик маданияти махсус ўрганилган бўлиб, Хоразм давлатчилиги ва шаҳарсозлигига умумий холатда тўхтаб ўтилган.
Қадимги Хоразмда илк давлатчилик ва айниқса шаҳарсозлик маданиятининг шаклланиши ва ривожланиши тарихи олдин ҳам маълум маънода тадқиқ этилган бўлиб, уларда асосан шаҳар-қалъаларнинг топографияси, мудофаа тизими, меъморчилиги, ҳунармандчилик ишлаб чиқариши ва моддий маданияти каби масалаларга археологик нуқтаи-назардан катта эътибор қаратилган. Аммо ушбу маълумотлар айрим рисола ва мақолаларда ўз аксини топиб, ўрганилаётган даврга оид махсус тадқиқот иши яратилмаган. Воҳанинг ички деҳқончилик марказларида ва давлат сарҳадларида жойлашган шаҳар-қалъаларнинг қадимги Хоразм давлати ҳаётида тутган ижтимоий-иқтисодий ва маданий ўрни каби масалалар етарли даражада ўрганилмаган. Диссертацияда юқорида қайд этилган тадқиқотларда ўз ечимини топмаган муаммолар таҳлил қилинади.