Матн муҳаррирлари ва процессорлари

Маълумотлар базасини бошқариш тизимлари (МББТ) 
МБ ташкил қилиш, уларга қўшимча маълумотларни киритиш ва мавжуд МБдан фойдаланиш учун 
махсус МБлар билан ишлайдиган дастурлар зарур бўлади. Бундай дастурлар мажмуи маълумотлар 
базасини бошқариш тизими (МББТ) деб юритилади. Аниқроқ қилиб айтганда, МББТ–бу кўплаб 
фойдаланувчилар томонидан МБни яратиш, унга қўшимча маълумотларни киритиш ва МБни биргаликда 
ишлатиш учун зарур бўлган дастурлар мажмуидир. МББТнинг таркибида асосий компоненти–бу 
маълумотлар бўлса, бошқа компоненти–фойдаланувчилар, Hardware- техник ва Software-дастурий 
таъминоти ҳисобланади. Hardware ташқи қўшимча хотирадан (диск, магнит лентаси) иборат бўлса, дастур 
қисми эса МБ билан фойдаланувчи ўртасидаги мулоқотни ташкил қилишни амалга оширади. МБнинг 
тузилиши ўрганилаѐтган объектнинг маълумотлари кўриниши, маъноси, тузилиши ва ҳажмига боғлиқ 
бўлади.
Одатда, фойдаланувчилар қуйидаги категорияларга бўлинадилар:

фойдаланувчи-дастур тузувчи,

тизимли дастур тузувчи,

маълумотлар базаси администратори.
Бунда дастур тузган фойдаланувчи МББТ учун ѐзган дастурига жавоб беради, тизимли дастур 
тузувчи эса бутун тизимнинг ишлаши учун жавобгар ҳисобланади. У ҳолда МБ администратори 
тизимнинг сақланиш ҳолатига ва ишончлилигига жавоб беради. 
Инсоният томонидан катта миқдордаги билимнинг тўпланиши, турли хил ахборотларни сақлаш 
масаласини хал қилишни талаб этади. Бунда ахборотларни сақлаш ягона мақсад ҳисобланмайди, балки у
керакли маълумотлардан керакли вақтда фойдалана олиш, турли хужжатларни қайта ишлашга 
мўлжалланган. 
Ҳозирги кунда бир канча маълумотлар базасини бошқариш тизими яратилган:
REBUS, KARAT, SUBD+, DBASE, FОXBASE, FОXРRО, ACCESS ва бошқалар. 
Бу тизимлар қуйидаги вазифаларни бажаради: 
1. Маълумотлар базасида жойлашган маълумотларни кўриш 
2. Маълумотлар базасига янги ѐзувларни киритиш 
3. Маълумотлар базасининг ѐзувларини тахрирлаш 
4. Маълумотлар базасидан тегишли ҳисоботларни олиш 
5. Маълумотлар базасининг ѐзувларидан нусха олиш ва бошқалар. 
Ҳар бир тизим бир-биридан буйруқнинг бажарилиш тезлиги ва миқдори билан фарқланади. 
Маълумотлар базасини бошқариш тизимлари бир вақтнинг ўзида тўққиз хил турдаги файллар билан иш 
юритади. Хотирада сақланаѐтган хар бир файл универсал номга эга бўлиб, файл номи ва файл туридан 
ташкил топади. Файл номи фойдаланувчи томонидан киритилса, файлнинг тури фойдаланаѐтган буйруққа 

---

50 
кўра тизим томонидан автоматик равишда ўрнатилган. Маълумотлар базаси файллари қуйидаги турларга 
эга: 
dbt
- маълумотлар базасининг хотира файли; 
dbf
- маълумотлар базасининг актив файли; 
ndx
- маълумотлар базасининг тартиблашган файли; 
mem
- хотира файлининг ишчи файли; 
рrg
- маълумотлар базасининг буйруқли файли; 
fmt
- маълумотлар базасининг форматлашган файли; 
ebe
- маълумотлар базасининг кўрсаткичли файли; 
frm
- маълумотлар базасининг ҳисобот файли; 
txt
- маълумотлар базасининг матнли файли; 
Маълумотлар базасининг актив файли фойдаланувчи томонидан киритилган барча ахборотларни ўзида 
сақлайди. Ҳар бир файллар бир миллиарддан ортиқ ѐзувни сақлаш мумкин. Бир ѐзувда 128 та устунни 
ифодалаш мумкин. Маълумотлар базаси билан иш юритишда хотира қисмини 15 та областга ажратиш 
мумкин ва махсус буйруқлар ѐрдамида хар бир областга алохида файлни чақириб махсус ишларни бажариш 
мумкин. Яъни, янги маълумотларни киритиш, ортиқча маълумотларни учириш, нусха олиш, ҳисобот 
ишларини амалга ошириш ва бошқалар. Бундан ташқари областларга чақирилган файлларни ўзаро боғлаш, 
яъни бириктириш мумкин. Файлларни бириктиришда фақат иккита соха қатнашади. Юқоридаги 
вазифаларни амалга ошириш учун маълумотлар базасини бошқариш тизимларини тегишли буйруқлар билан 
таъминланади.