Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

v) 
14.1-rasm. DRON-2,0 rentgen apparatining rentgenooptik sxemasi (v): 
1-rentgen trubka fakusi; 2,7-rentgen nurini chegaralovchi shellar; 3,6-soller
shellari; 4,8-rentgen nuri puchogi balandligini chegaralovchi shellar; 5-namuna.

Yuqori voltli tok manbai VIP-2-50-60M rentgen trubkasini tok bilan ta'minlaydi; 

difraktometrning ustuni GUR-5 (14.2-rasm) va rentgen trubkasi kronshteyni bilan 
birga umumiy qattiq mustahkam plitkaga birlashtiriladi. Apparatning geometrik sxemasining 
asosiyligi shundaki, rentgen optik sxemasining aniq yustirovkasi rentgen trubka kojuxi uchun 
to‘rt unvonli yustirovka mexanizmi (14.3–rasm) yordamida amalga oshiriladi; 

avtomatik blok boshqarmasi BAU goniometr GUR-5, elektron hisoblash EVU-1-4 
va xulosali ma'lumot beruvchi UVI-3M-1 qismlarni ishga tushurishni boshqarishini 
ta'minlaydi; 

elektron hisoblash moslamasi EVU-1-4 detektordan beriladigan signal hisoblagich 
va diskriminatsiya amplitudasini oshiradi. Kvantlar hisoblash tezligi to‘g‘ri ko‘rsatuvchi 
pribor intensimetr shkalasi bo‘yicha yoki vizual indikatsiyasi bo‘yicha oldindan hisoblash 
moslamasida hisoblanadi.

---

168 
14.2-rasm. Difraktometr ustuni: 
1-yechiladigan kojux; 2-goniometr GUR-5; 3-himoya oynasi; 4-stoyka plitasi; 
5-goniometr plitasi; 6-vint; 7-plonka; 8-upor (to‘siq) 9-kronshteyn; 10-shponka; 11-plonka; 12-
vint. 
14.3-rasm. Yustirovka mexanizmi: 
1-vint; 2-xomut; 3-kronshteyn; 4-skoba; 5-vint; 6-klin; 7-sektor; 8-vint; 
9-kronshteyn; 10-vint; 11-vint; 12-vint; 13-vint; 14-ekstsentrik vint. 
Indikatsiya vizual blokining ikkita kanali bo‘ladi: Birinchisi - yig’ilgan impulslar sonini 
hisoblaydi; Ikkinchisi - kvarts geniraturi signali 0,001 intervali orqali o‘tadi. Hisoblash tezligi 
ro‘yxatlash rejimiga fikserlangan vaqt hisobida (T
0
) yoki yiqilib fikserlangan impulslar sonining 
(N
0 
) rejimiga bog‘liq bo‘ladi.
Intensimetr blokidan signal diagramma lentasiga yozish uchun KSP-4 potentsiometriga 
beriladi. Diagramma lentasiga yozish bilan bir vaqtda diskretli 0,1

yoki 1

bilan detektor 
almashuvining burchak belgisi yozib beriladi. 
Ma'lumot beruvchi tizimi UVI-3M-1 – hisoblash tizimi haqidagi ma’lumotni ro‘yxat va 
perfirator yoki hisoblagich mashina lentasi detektorining burchak ahvolini aniqlash uchun 
belgilangan. Ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi ikkala moslamani ham bir vaqtning o‘zida yoki alohida 
o‘tkazish mumkin. 
Ma’lumki rentgen nurlarining olish uchun rentgen trubkalari ishlatiladi. Bu trubkada 
elektronlar oqimi anod yuzasiga uriladi rentgen nurlari hosil bo‘ladi. Rentgen nurlarini olish 

---

169 
uchun erkin elektronlar manbasi zarur bo‘ladi. Elektronlar katta tezlikda harakatga kelib, keskin 
to‘xtalishi oqibatida ham rentgen nurlari paydo bo‘ladi. 
Elektron trubkalarda erkin elektronlarining paydo bo‘lishi termoelektron emissiya 
hodisasiga asoslanadi. Trubkada elektron manbasi bo‘lib, qizdirilgan volfram spirali (katod) 
ishlatiladi. Spiralni- katodni qizdirish uchun cho‘qlantirish transformatori orqali yuqori elektr 
toki o‘tkaziladi. Trubkaga berilgan yuqori kuchlanish ta’sirida, katoddan elektronlar katta 
tezlikda chiqib, anodga tomon harakat qiladi. Elektronlar anodga kelib to‘xtaganda rentgen 
nurlari paydo bo‘ladi elektron trubkalar vakumli-(10mm) payvandlangan trubka sifatida ishlab 
chiqariladi. Rentgen trubkalar anodi misdan yasaladi va uning ustiga zarur bo‘ladi metall 
plastinkasi qoplanadi. Bu plastinkalar rentgen nurlari manbai hisoblanadi. 
Metall va qotishmalarning strukturasi tekshirilganda ularning xarakterli ma’lum to‘lqin 
uzunligiga ega bo‘lgan rentgen nurlari ishlatiladi. Har bir tekshirilayotgan namuna uchun o‘ziga 
xos xarakterli nurlar talab etiladi. Shu sababli trubka anodi turli metall plastinkalaridan yasaladi. 
Metallarning struktura tahlili uchun mo‘ljallangan trubkalarda anodlar- xrom, temir, kobolt, 
nikel, mis va molibden metallaridan tayyorlanadi. Quyidagi 14.4–rasmda rentgen trubkasi (a) va 
himoya kojuxi (b) keltirilgan.