Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

15.1-Rasm. Fe—Fe
3
S holat diagrammasining uglerod miqdori va haroratga 
bog’liqlik sxemasi 
Ma’lumki, ko’pgina mashina detallari va asboblar (tishli g’ildiraklar, porshenь 
barmoqlari, podshipnik, roliklar, shtamplar, kalibrlar) kam uglerodli va kam legirlangan 
po’latlardan tayyorlanib, ularning ish muddatini uzaytirish maqsadida kimyoviy termik 
ishlovlarga beriladi. Bunda zagotovkalarning sirt yuza qatlami uglerodga to’yintirilsa 
tsementitlash, azotga to’yintirilsa — azotlash, azot va uglerodga to’yintirilsa — 
nitrotsementitlash deyiladi. Bu ishlovlarning ichida tsementlash ko’proq. tarqalgan bo’lib, uni 
uglerodga boy bo’lgan qattiq, suyuq. va gaz muhitlarda olib boriladi. Ayni laboratoriya ishida 
zagotovkalarni 

---

178 
Qattiq muhitda tsementitlab, toblab bo’shatilib, natijalar kuzatiladi. Buning uchun 
zagotovkalarni namuna bilan po’lat yashikka avvaliga ma’lum qatlam karbyurizator deb 
ataluvchi 75—80% i pista ko’mir va qolgani bariy yoki natriy karbonatlar aralashmasi kiritilib, 
uning ustiga zagotovkalar ma’lum tartibda joylanadi va bu ketma-ketlik yashik to’lguncha 
takrorlanadi, keyin esa yashik qopqoqlanib, tirqishlari o’tga chidamli gil bilan suvaladi. So’ngra 
yashik pechga kiritilib, tsementitlash qalinligiga ko’ra 900—950°S haroratda bir necha soat 
saqlanadi. Bu sharoitda yashikdagi pista ko’mir havo kislorodi bilan reaktsiyaga kirib, uglerod 
(II) oksid gazi (SO) hosil qiladi va uning parchalanishida ajralayotgan atomlar uglerod zago-
tovka sirtiga utib, temirda eriydi: 
2S+O2=2CO, 
2CO=CO2+Catm, 
Feγ+ Catm= Feγ(C) 
SHu bilan birga karbonat tuzlari (VaSO3 yokiNaCO3) ham parchalanadi. Bunda 
ajralayotgan karbonatangidrid gazi pistako’mir (S) bilan reaktsiyaga kirib, yashikda 
uglerod (II) oksid gaznii ko’paytiradi. Yuqorida kaydetilgandek, bu gaz parchalanib, 
yashikdagi atomlar uglerod mikdori ortadi. Bu esa navbatida tsementitlash jarayonining 
tezlashishiga ko’maklashadi.