Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

Nazorat savollari:
1. Qiyin eriydigan metall deb qanday metallga aytiladi? Misol keltiring.
2. Sovuqqa chidamli material deb qanday materialga aytiladi? Misol keltiring. 
3. Qanday materiallar radiatsiaga chidamli deyiladi? 
4. Qanday qotishmaga elektrotexnik po’lat deyiladi? 
16
Callister William D. Jr., Materials Science and Engineering, an Introduction. Wiley and Sons.UK 2014 (265 р.) 
Ishning 
varianti 
Qotishma tarkibi, 
% 
Qotishma 
harorati, % 
Og’irligi-massasi, 
kg 
I-qotishma, 
S
1 
II-
qotishma, 
S
2 
I-qotishma, 
t
1
II –
qotishma 
t
2 
I-qotishma, 
Q
1 
III-
qotishma 
Q
2 
1 
0,3 
4,5 
800 
1000 
0,5 
0,3 
2 
0,9 
3,5 
900 
1200 
0,1 
0,4 
3 
0,5 
5,0 
1450 
700 
0,2 
0,3 
4 
0,4 
3,0 
1000 
950 
0,1 
0,2 
5 
1,8 
6,0 
1300 
850 
0,2 
0,2 
6 
0,7 
4,0 
900 
600 
0.3 
0,4 
7 
1,4 
3,0 
800 
1050 
0,5 
0,6 
8 
0,6 
4,8 
1450 
1200 
0,4 
0,2 
9 
1,2 
5,5 
750 
900 
0,5 
0,6 
10 
0,45 
2,8 
1000 
500 
0,2 
0,3 
11 
0,2 
2,2 
1200 
600 
0,2 
0,3 
12 
0,5 
2,7 
750 
800 
0,2 
0,3 
13 
1,1 
3.2 
1000 
1200 
0,3 
0,5 

---

130 
5. E13-harf va raqamlar nimani belgilaydi?
 
 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Callister William D. Jr., Materials Science and Engineering, an Introduction. Wiley and 
Sons. UK 2014 
2.
T.Fischer., Materials Science for Engineering Students, 1st Edition Elsevier UK, 2008 
3.
Mikell P.Groover., Fundamentals of Modern Manufacturing Materials, Processes, and 
Equipment John Wiley and Sons inc USA 2010 
8-AMALIY MASHG’ULOT 
CHO’YaNLAR 
 
CHo’yan
deb temir uglerod qotishmalari guruhining tarkibidagi uglerod miqdori 2.14 
%/og’irlik dan yuqori bo’lgan qotishmalarga aytiladi. Turmushda qo’llaniladigan ushbu guruh 
materiallari tarkibida uglerod 3.0 – 4.5 %/og’irlik miqdorida bo’ladi. Bundan tashqari 
cho’yanlarga boshqa elementlarni ham qo’shish mumkin.
Temir – temir karbid faza diagrammasiga yuzlanamiz, bundan bir narsani ko’rish 
mumkinki bu oraliqdagi qotishmalar 1150 dan 1300
0
S haroratlar oralig’ida suyuq fazada bo’ladi, 
buni po’latlarga nisbatan taqqoslashtirilganda anchagina pastligini ko’rish mumkin. SHuning 
uchun ular osongina eritma xoliga o’tadi va ularni quyma usulida qayta ishlash mumkin. Bundan 
tashqari cho’yanlar, anchagina mo’rt material bo’lib, shuning uchun ularga shakl berishda aynan 
quymakorlik usulidan foydalangan ma’qul.
TSementit (Fe
3
C) metastabil birikma xisoblanadi, ma’lum belgilangan sharoitlarda 
⍺
-
ferritga va grafitga dissotsiyalanishi yoki parchalanishi mumkin: 
Fe
3
C →3Fe(
⍺
) + C (grafit) 
SHuning uchun ham temir – uglerod holat diagrammasining tengligi 10.28 rasmda 
berilgan fazaviy sistemaga to’liq mos kelmaydi. 
Bu ikkala diagrammada ayrim qismlari temirning boyitilganiga qarab (Fe-Fe
3
C 
sistemasida evtektika va evtektoid haroratlari 1147
0
S va 727
0
S, Fe-C sistemasida esa 1153
0
S va 
740
0
S). 13.2 rasmdagi diagrammada uglerod miqdori 100% gacha ko’rsatilgan chunki bunda 
uglerod grafit ko’rinishida, 10.28 rasmdagi diagrammada uglerod tsementit ko’rinishida, shuning 
uchun uglerod miqdori 6.70%/og’irlik da berilgan. 
Grafit shakllanishining tendentsiyasi kompozitsiyadagi miqdori va sovutish tezligiga 
bog’liq. Kremniyning 1% miqdorda bo’lishi grafit shakllanishini oshiradi. Grafitizatsiya (grafit 
hosil bo’lishi) ni juda sekinlik bilan sovutish jarayoni bilan ham amalga oshirish mumkin. 
Ko’pchilik chugun markalarida uglerod grafit xolida bo’ladi, mikrostrukturada ko’ringanidek, 
materialning mexanik xossalari kompozitsiyaning tarkibi va termik ishlash rejimiga bog’liq.
Eng keng tarqalgan chugun turlaridan kulrang cho’yanda grafit shar
1
shaklida, oq, 
bolg’alanuvchan cho’yanlarda esa kompakt grafitlar bo’ladi. 
1
Rossiyada quyidagi cho’yanlarni markalash sistemasi qabul qilingan: kulrang cho’yan 
(GOST 1412-85) SCH xarflari bilan belgilanadi, keyingi keladigan sonlar, birinchis cho’zilishga 
mustaxkamlik ko’rsatgichi, ikkinchi son esa zarbiy qovushoqlik (kg/mm
2
) ko’rsatgichidir. 
Bolg’alanuvchan cho’yan (GOST 1215-85) KCH xarflari bilan belgilanadi, bunda raqamlar 
cho’zilishga mustahkamlik (kg/mm
2
) va nisbiy uzayuvchanlik koeffitsienti(%). VCH – 

---

131 
yuqorimustaxkam cho’yan (GOST 7293-85). Antifriktsion cho’yanlarni belgilashda A xarfi 
qo’llaniladi.