Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

 
Kulrang cho’yan
 
Kulrang cho’yanda
2.5-4% uglerod va 1.0-3.0% atrofida kremniy bo’ladi. Ko’pchilik 
cho’yanlarda grafit pag’a – pag’a (pop-korn) ko’rinishida bo’ladi, atrofida esa 
⍺
-ferrit yoki 
perlitli matritsa joylashadi. Kulrang cho’yanning mikrostrukturasi 8.3,a rasmda keltirilgan.
1
Rossiyada bunday cho’yanlar yuqorimustaxkam cho’yanlar deb ham yuritiladi. 
Bu turdagi cho’yanlarning tarkibida grafit bo’rligini ularni sindirilganda, sinish yuzasi 
kulrang tusda bo’lishi bilan izohlash mumkin va bu uning nomi sifatida ham yaritiladi.
Kulrang cho’yanlarni mikrostrukturasiga qarab boshqa materiallargi qaraganda past 
mustaxkamlikga ega va mo’rt material ekanligini ko’rish mumkin. Grafitning uchqur qirralari 
tashqaridan beriladigan yuklamalarni kontsentratsiya qiladi. Bu materiallarning siqilishga 
mustaxkamligi va plastikligi, cho’zishga mustaxkamlmgmga nisbatan kattaroq ko’rsatgichlarga 
ega. Kulrang cho’yanlarning bir necha markalarining mexanik ko’rsatgichlari jadvalda 
keltirilgan. Kulrang cho’yan bir qancha muxim xossalarga ega va amalda keng qo’llaniladi. U 
vibratsion energiyani yaxshi yatadi, jadvalda kulrang cho’yan va po’latlarning tebranishlarni 
so’ndirish xossalari keltirilgan. 
SHuning uchun kulrang cho’yan staninalar va vibratsiyada ishlovchi og’ir qurilmalarni 
ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Bundan tashqari kulrang cho’yan yeyilishbardosh material. 
Kulrang cho’yan erigan xolida yuqori oquvchanlik xossasiga ega bo’ladi, bu esa qiyin 
konstruktsiyadagi detallarni olish imkonini beradi bunda og’ish koeffitsienti kam bo’ladi. Va 
oxirgisi bu eng muxim ko’rsatgichlardan biri kulrang cho’yan eng arzon material xisoblanadi. 
CHo’yanlarning 8.4,a rasmda keltirilgan mikrostrukturalardan ko’rish mumkinki 
cho’yanlarni tarkibi va termik ishlash turiga ko’ra ularni o’zgartirish mumkin. Misol uchun 
kremniy miqdorini kamaytirish yoki sovutish tezligini oshirish tarkibda butunlay tsementitning 
oz miqdorda grafit bilan xosil bo’lishini ko’rish mumkin. Bunda mikrostrukturada grafit donalari 
perlit matritsaga cho’kgan bo’ladi. 8.5 rasmda turli tarkibdagi cho’yanlarning termik ishlash 
natijasida olingan tizimli qarshilik ko’rsatgichlari keltirilgan. 
8.1 – расм
. Цементит эмас, графит 
бўлган стабил фаза сифатида темир – 
углерод холат диаграммасининг асл 
тенглиги
. 

---

132 
8.3.Rasm.
Turli cho’yanlarning optik mikrofotografiyalari: a – kulrang cho’yan; to’q rangdagilari grafit donalari 
⍺
-
ferrit matritsada joylashgan x500: b – shar ko’rinishli (plastik) cho’yan: to’q rangdagi sferik donalar grafitdir, 
⍺
-
ferrit matritsada joylashgan x200: c – oq cho’yan: yarqin qismi tsementit, atrofi perlit fazadan tashkil topgan, bunda 
tsementit va ferrit qatlamlarining aralashmalari perlit ekanligini ko’rish mumkin x400: d – bolg’alanuvchan 
cho’yan: to’q ranglilari grafit rozetkalar (bo’shatilgan uglerod) 
⍺
-ferrit matritsada joylashgan x150: ye – kompakt 
grafitli cho’yan: to’q rangli chuvalchangsimon bo’laklar grafitdir, 
⍺
-ferrit matritsada joylashgan x100. 
8.3.Jadval.
Kulrang, sharli, quymakorlik va kompakt grafitli cho’yanlarning belgilanishi, 
mexanik xossalarining minimal ko’rsatgichlari, tarkibi va asosiy qo’llaniladigan soxalari.