«materialshunoslik»

 
3 -4–AMALIY ISH. 
МУ-3, МИМ-8, МИМ-7 va metallografik mikroskoplarning tuzilishini 
o'rganish
Nazariy qism 
Metall va qotishmalarning strukturasini tekshirish uchun etollografik mikroskoplardan
foydalaniladi. Metallografik mikroskoplarning biologik mikroskoplardan farqi shundaki,
metallografik mikroskoplar qaytgan nurlar asosida, biografik mikroskoplar asosida 
strukturalar tekshiriladi. 
Hozirgi vaqtda Sobiq Ittifoqda 1500 martagacha kattalashtiriladigan vertikal Mir-46,
MИМ-7, ММУ-3 va gorizontal МИМ-8 markali metallografik mikroskoplar ishlatiladi. 
Metallografik mikroskop yordamida tekshiriladigan AB jism (shlif) linzalar sistemasidan 
iborat bo’lgan ob’yektiv oldiga qo’yiladi. (7.1. rasm). Shlifdan qaytgan va ob’yektivdan
o’tgan nur sinib, haqiqiy tuzilishning kattalashtirilgan aksini “A”, “B” beradi.
Tekshiriladigan shlif okulyar yordamida kuzatiladi. Ob’yektivdan hosil qilingan optik 
tasvirini okulyar to’g’irlaydi va mavhum kattalashtirilgan tasvirni hosil qilamiz. Tasvir
normal odam ko’zi uchun qulay bo’lgan 250 mm masofada proyeksiyalanadi. 
Ko’z bilan qaraganda mikroskopning umumiy kattalashtirishni ob’yektiv bilan okulyar
bilan birga hosil qiladi. 


o
ok
o
ok
M
F
l
F
v
v
v




250
M
v
-mikroskopning kattalashtirilishi: 
V
ok
- okulyarning kattalashtirilishi: 
V
ob
- obyektivni kattalashtirish: 
F
ok
 * F
ob
-okulyar va obektivning fokus aro masofasi, mm.
I -tubusning optik uzunligi: 
250-kuzatish burchagining normal masofasi mm. Maksimal foydali kattalashtirish bo’lib,
kuzatiladigan na’muna ta’siri yaxshi ko’rinadi. 
2
1
d
d
M
ax

M
ax
- maksimal kattalashtirish: 
d
1
-odam ko'zi maksimal ko'ra oladigan qobilyati 0.2....0,3 mm ga teng;
d -optik sistemaning maksimal kattalashtirish qobiliyati. 

---

10 
5.1. Na'munadan qaytgan nurlarning linzalar sistemasida yo'nalishi. 
Mikroskop ostida aniq ko'rinadigan eng kichik zarrachaga mikroskopmng ko'ra olish qobiliyati 
deyiladi. Optik sistemaning ko'ra olish qobiliyati difraktsiya qobiliyatidan aniqlanadi. 


sin


h
d

- oddiy oq nur uchun nurning to'lqin uzunligi 
6000A° (1 A° =10 
7
mm), 
n- shlif bilan mikroskop orasidagi muhitning qaytarish (sinish koeffitsenti). Havo uchun n=1 
kedr yong'og'idan olingan moy uchun n=l,51.

- Obbektivga kiradigan nur to'plamining ochilish burchagining yarmi. 
5.2. Imertsiyali muhitning yorituvchanlikga ta'siri. 
Imertsiyali muhit -ko'riladigan shlif bilan obektiv orasidagi fazoviy bo'shliqga to'ldirilgan siiyuqlik. 
Bu suyuqlik (nurni) katta sindirish (burilish ) qobilyatiga ega bo'lishi kerak (metallografik 
mikroskoplarda kedr moyi ishlatiladi).
 n
* sin
 a
miqdorini A hard bilan belgilaydilar va ob'ektivning 
raqamli amperturasi deb ataydilar. Raqamli ampertura tasvirning aniq ko'rinishiga va mikroskopning 
kattalashtirish qobilyatini aniqlaydi. 

eng katta qiymatga ega bo'lgan mikroskopmaksimal 
foydali kattalashtirish qobilyatiga erishadi. 

=
 coct
bo'lganda ampertura ( maksimal) qiymatga ega 
bo'ladi. 
Odatda havo muhitida (n=1.0) oddiy quruq obektivi bo'lgan mikroskopda kuzatish olib 
boriladi.kattakattalashtirishgaerishish uchun imertsiyali muhit sifatida n=1,5 bo'lgan kedr moyi 
qo'llaniladi. U holda optik sistemaning ko'ra olish qobilyati 
shunda mikroskopning kattalashtirish qobilyati 

---

11 
Shuni aytish kerakki, mikroskopning kattalashtirilishi obsektiv bilan okulyar orsida maqsadga 
muvofiq taqsimlanishi kerak. 
Masalan: 600 marta kattalashtirish hosil qilish uchun A=0,85 bo'lgan obbektiv va 
kattalashtirish x 20 bo'lgan okulyar A=0,95 bo'lgan obektiv va kattalashtirish x 10 bo'lgan 
okuliyar qo'llab erishish mumkin. 
5.3.Rasm. МИМ-7 Mikroskopning optik sistemasi. 
Kuchi 170 ВТ va kuchlanish 17 в bo'lgan transformator TP-17 ga ulangan bir chiroqdan 
(lampochkadan ) nur 2 kollektorga o'tadi va 3 oynaga tegadi, so'ngra 4 linzadan, 5 ampertuda 
diafragmasidan, 6 linzadan, 7 prizmadan va 8 linzadan o'tib, 9 qaytaruvchi plastinkaga keladi va 
10 ob'ektiv orqali 11 shlifga tegadi. 
Nur shlifdan qaytib yana 10 ob'ektivga keladi, 12 aromatik linzadan o'tib, va 14 oynadan 
qaytib, 13 okul'yarga keladi. 
15 fotookulyar: 16-oyna: 17- fotoplastinka: 18- maydon (dala) diafragmasi: 19- zatvor: 20- 
xirorok maydonda ishlaydigan linza: 21-xalqasimon oyna: 22- proboliksimon oyna: 23- 
to'siq (zaslonka) (qorong'i maydonda ishlash uchun kiritikuli ): 24- polyarlizarlovchi: 25- 
analizator ( 15 dan 25 gacha rasm olish uchun kerak bo'lgan uskunalar). 26-plita: 27- 
fotokameraning tani korpusi: 29- yorug' beruvchi chiroq: lampochkani markaz holatga 
keltiruvchi vintlar: 31- nur filtiri bo'lgan disk: 32- uchta votookulyari bo'lgan diskni burish 
uchun qo'l ushlagich (rukoyatka): 33- iris diafragmani siljitish va qo'l ushlash uchun 
buragich(rukoyatka): 34- diafragmani buralgan vintni ushlab turishini ta'minlovchi vint: 35- 
mikroskopning ta'ni (korpusi): 36-na'muna qo'yiladigan stol. 
a)
-transformator tomonidan ko'rinishi: 
b)
-fotokamera tomonidan ko'rinishi: 
37- stolni vertikal yo'nalishda siljitish uchun qo'llaniladigan makrometrik vint: 38- makrovintni 
bir holatda ushlab turuvchi uskuna 39- ko'z bilan kuzatiladigan tubus: 40- mikrometrik vint: 41- 

---

12 
nur beruvchi tubus: 42- maydon iris diafragmasini qo'l ushlagich (rukoyatkasi) : markazlovchi 
mexanizm: 44-ikki o'zaro perpendikulyar yo'nalishda na'muna stolini siljituvchi vintlar. 
ММУ-3 mikroskopining optik sxemasi va tuzilishi. Mikroskopda X80 
martadan X500 martagacha kattalashtirib, strukturani kuzatish mumkin. 
5.5. ММУ-3 mikroskopning optik sxemasi. 
5.6. Rasm . ММУ-3 mikroskopning tuzilishi 
17 stolcha (kursiga) 18 mikroskop asosiga o'rnatilgan. Stolcha gorizantal 
tckislikda o'zaro perpendikulyar ravishda siljiydi.20 qo'l ushlagich (rukoyatka) 
uzunasiga, 21 qo'l ushlagich yordamida esa ko'ndalangiga siljishlar amalga 
oshiriladi. 22 Prujinali klcmmalar yordamida na'muna shlif stolgacha 
mahkamlanadi. 24 vintlar yordamida stolcluming burilgan vaziyati saqlanadi. 
Asos bilan mustahkam bohlangan 25 kolonkaga 27 tubus bilan 26 korpus 
mahkamlanadi. Qo'pol siljitish va mikromerik fokusga keltiruvchi tubus 
mexanizmlari 26 korpusga montaj qilingan: 28 qo'l ushlagich tubusni qupol 
siljishini, 29 qo'l ushlagich esa mikrometrik fokulashni amalga oshiradi. 
Lampochkaga tok kuchlanishi 220 B, chastotasi 50-60 bo'lgan o'zgaruvchan tok 
manbasidan 39 transformator orqali beriladi. 40 qo'l ushlagich lampochka 
tolalarining qizishini (cho'g'lamshini ) saqlash uchun xizmat qiladi.
5.l. lshni bajarishdan maqsad. 
МИМ -7 va ММУ -3 metaliografik mikroskoplarning tuzilishi va ishlashi bilan 
tanishish.
5.2. Ishni bajarish tartibi 

---

13 
Ishni bajarish uchun 1 guruh talabalari 3...4 gruppachaga bo'linadi. Har bir 
mikroskopda 3-4 talaba mustaqil ravishda ishlaydi. 
1.
МИМ-7 va ММУ-3 mikroskoplarining optik sxemasini o'rganish va 
mikroskoplarda nurning yo'nalishini chizish. 
2.
МИМ-7 va ММУ-3 mikroskoplarining tuzilishini o'rganish. 
3.
Shlifni o'rnatish, fokusga keltirish, kattalashtirishni aniqlash va tanlashni 
o'rganib olish. Fokusga keltirishda shuni esga tutish kerakki, dastlab mikrovint 
bilan, so'ngra mikro vint bilan 
nishonga olishadi. 
5.3
Hisobatni yozish tartibi: 
1.
Metaliografik mikroskopning vazifasini tasvirlash. 
2.
МИМ-7 metaliografik mikroskopida nurlarning yo'nalish sxemasini berish. 
3.
Metaliografik mikroskopining nurlanish qobiliyatini nimalar Bilan tasvirlanishini tasvirlash. 
5.4
Mustaqil tayyorlash uchun savollar. 
5.5
Mikroskopning umumiy kattalashirilishi qanday aniqlanadi? 
5.6
Mikroskopning maksimal foydali kattalashtirilishi qanday aniqlanadi? 
5.7
Mikroskopning nurlanish qobiliyati qanday deb nimaga aytiladi? 
5.8
Mikroskopning raqamli ampeturasideb nimaga aytiladi? 
5.9
Mikroskopning optik sistemasiga nimalar kiradi?