«materialshunoslik»

 
5–AMALIY ISH 
 
Mavzu: Ikki komponentli sistemadagi qotishmalarning holat diagrammalarini 
analiz qilish 
Nazaruy qism. 
Qotishmalarning holat diagrammasi deb, qotishmalarning holatini temperatura va ximiyaviy 
tarkibiga qarab, o'zgarishini ko'rsatuvchi chizma tassavvuriga (grafikga) aytiladi. Bunday grafiklar 
asosan termik analizlar yordamida tuziladi. Holat diagrammasi qotishma nazariyasining muhim 
qismini tashkil etadi. Ikki yoki undan ortiq elementlardan eritib olingan moddaga (birikma) 
qotishma deyiladi. qotishmani tashkil etuvchi elementlar komponentlar deyiladi. qotishmalar ikki, 
uch va ko'p komponentli bo'ladi. Komponentlarning turiga qarab, har-xil sistemalarga ega 
bo'lamiz. Masalan: alyuminiy- mis, temir- uglerod, albyuminiy-magniy, marganets,va boshqalar 
sistemadagi qotishmalar. 
Berilgan sistemadagi qotishmalarning miqdorlar isboti (kontsentratsiya) deb, uning tarkibidagi
ishtirok etuvchi har bir elementning miqdori tushiniladi. 
Faza qotishmalarning bir jinsli qismi bo'lib, ikkinchi qismidan chegara sirtlari bilan ajraydi va bu 
chegaradan o'tganda moddaning ximiyaviy tarkibi, strukturasi va xossalari keskin o'zgaradi. 
Moddalar suyuq va qattiq holatida bo'lishi mumkin. Masalan: suv va muz ikki fazali sistemadir. 
O'z qatorida qattiq faza qattiq eritma yoki ximiyaviy birikmadan iborat bo'lishi mumkin. Qattiq 
eritmalar bir jinsli suyuq qotishmadan kristallanish natijasida, kristall panjara qotishmani tashkil 
euvchi element atomlari saqlangan holda hosil bo'ladi. 
Qattiq eritmalar
 




,
,
,
 
va boshqa harflar bilan belgilanadi. Ximiyaviy birikmalar qotishmani 
tashkil etuvchi komponentlar orasida ximiyaviy bog'lanish bo'lganda hosil bo'ladi. (masalan: A
n
B
m
) 
Qattiq birikma yoki ximiyaviy birikma hosil qilish uchun sharoit bo'lmaganda, ikkala 
komponentning donasidan tashkil topgan va ulaming mexanik aralashmasidan iborat bo'lgan 
qotishma hosil bo'ladi. 

---

14 
Holat diagrammasi har xil chiziklardan iborat bo'lib, bu chiziklar qotishmalarni har xil fazaviy 
holat viloyatlariga bo'ladi. (3.2 rasmga qarang). ACB chizig'idan yuqori sistemadagi ( masalan Си- 
Ag) hamma qotishmalar suyuq holatda bo'ladi. Bu chiziqni likvidus chizig'i deb ataydilar. АДСЕВ 
chizig'i pastida sistemadagi hamma qotishmalar qattiq holatda bo'ladi. Bu chizikni solidus chizig'i 
deb ataladi. 
Qotish kristall (qattiq) holatda bir fazali, ikki fazali va ko'p fazali bo'lishi mumkin. Bu 
fazalarning miqdori va o'zaro joylashishiga qarab, qotishmalarning xilma-xil ichki tuzilishi 
strukturasi hosil bo'ladi. 
1. Ishni bajarishdan maqsad.
Talabalar ikki komponentdan iborat bo'lgan qotishmalar sistemasini analiz qilishni 
o'rganish.
Eslatma. Talaba bajaradigan ishini nomerini gruppa ro'yxatidannomeriga qarab tanlaydi va 
ilovadan tekshiriladigan sistemadagi qotishmaning holat diagrammasini hamda ishining 
shartini ko'chirib oladi. Ish shartiga binoan talaba ikki qotishma uchun fazalariko'rsatilgan 
sovish egri chizig'i, so'ngra birinchi qotishma uchun T
1
temperaturada, ikkinchi qotishma 
uchun T
2
temperaturada fazalar miqdorini aniqlash kerak. 
2. Ishni baiarish tartibi. 
1.
Berilgan holat diagrammani masshtabda chiziladi va undan fazalariko'rsatiladi. 
2.
Rangli qalam bilan tekshiriladigan qotishmalar chizig'i ( masalan 3.2. rasmda 1..1) 
o'tkaziladi va kritik temperaturaoar (qotishma chizig'i bilan diagramma chizig'i kesishgan 
nuqta ) nomerlanadi. (Masalan 1, 2...) 
3.
Holat diagrammasining chap tomonidan birinchi qotishma uchun , so'ng tomonidan 2- 
qotishma uchun sovish egri chizig'i chiziladi. Sovish egri chiziqlarida suyuq qotishmani uy 
temperaturasida sovitganda sodir bo'ladigan fazaviy o'zgarishlar kuzatiladi. 
4.
Fazalar miqdori 1- qotishma uchun t
1
temperaturada, ikkinchi qotishma uchun t
2
temperaturada aniqlanadi. Buning uchun qotishma chizig'ida berilgan temperaturalarga (masalan 
t
1
a t
2
) taaluqli nuqtalar (masalan 5.1 rasmda b nuqta) aniqlanadi. Har bir fazaning nisbiy 
miqdorini (agar ko'rsatilgan temperaturada qotishma ikki fazadan iborat bo'lsa) aniqlash uchun b 
nuqtadan fazalar chegarasiga bo'lgan gorizantal chiziq(kannoda) o'tkaziladi va uning uzunligi 
aniqlanadi. ac 
chizig'i qotishmaning to'la massasiga (100 % ) misol bo'ladi. U holda suyuq fazaning miqdori ab 
kesmasi qattiq fazaning (

-ning ) miqdori esa bc kesmasi orqali ifodalanadi: 
%
100
ac
ab
Qc




---

15 
%
100
ac
bc
Q



5. Sovish egri chiziq yonida tekshiriladigan qotishmalarning uy temperaturasidagi strukturalar 
sxematik ravishda chiziladi. 
3. Hisobotni vozish tartibi. 
1.
Ishning maqsadi. 
2.
Berilgan holat diagrammasini va ikita qotishmaning sovish egri chizig'ini chizib, so'ngra t
1
va t
2
temperaturalarda fazalar miqdorini hisobini keltirish kerak. 
4. Mustaqil tavvorlash uchun savollar. 
1.
Qotishmalarning holat diagrammalarining ahamiyati 
2.
Qotishmalarning holat diagrammalarini ko'rish usullari. 
3.
Holat diagrammalarining faza va strukturalarini ashkil etuvchilari. 
4.
Hamma 
diagrammalarning turlari. 
5.
Holat 
diagrammalarining asosiy turlarining asosiy turlarining sxematik ko'rinishi. 
6.
Isitilgan holat diagrammasiga qarab, qotishmalarning sovish egri chizig'ini chizish. 
7.
Ma'lum bir temperaturada qotishmalarning fazalar miqdorini aniqlash. 
5. Ilova. 
№.5 laboratoriya ishini - ikki komponentli sistema holat diagrammasi analizi mustaqil ravishda 
uyda bajarish uchun talabalarga beriladigan masalalar.