Materiallari

 
Mavzu: Amir Temur va temuriylar davri madaniyati. 
Mavzu rejasi: 
1
. Tеmur va tеmuriylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy taraqqiyoti.
2. Mе’morchilik, tasviriy san’at va amaliy san’at. 
3. Ilm-fan va adabiyot. 
4. Temur va temuriylar davri madaniyatining Markaziy Osiyo hamda jahon 
madaniyati rivojidagi o‘rni va ahamiyati 
Tayanch tushunchalar: 
Shayboniynoma, Zafarnoma, Ashtarxoniylar, Mang‘itlar, rabotlar, 
karvonsaroylar, sardobalar, boshlang‘ich maktablar, rus-tuzem maktabi, yangi usul 
maktablari, Furqat, Muqimiy, Avaz O‘tar, me’morchilik, tarixnavislik, G‘aspirali, 
Behbudiy, jadidchilik, ma’rifat. 
Birinchi savolda talabalarga XVI asr boshlarida Movarounnahr va Xurosonda 
hokimiyatni Muhammad Shayboniyxon boshchiligidagi ko‘chmanchi o‘zbeklar 
egallagani, markazlashgan davlatni vujudga keltirgan shayboniylar va ulardan 
keyin, XVII asrdan XVIII asr o‘rtalarigacha hokimiyatni egallab turgan
ashtarxoniylar davrida qisman bo‘lsada madaniyat va ma’rifatga e’tibor berilganligi, 
bu davrda adabiyotning turli janrlarida, tarixnavislik, hattotlik san’ati, epigrafiya, 
me’morchilik va madaniyatning boshqa bir qator sohalarida yutuqlar qo‘lga 
kiritilganligi, XV – XVI asrda eski o‘zbek, fors-tojik tillarida bitilgan asarlar orqali 
ko‘plab ma’lumotlar olish mumkinligi, Zaxiriddin Muhammad Boburning (1483-
1530) “Boburnoma” asari, Shayboniyxon xizmatiga kirgan shoir va tarixchilardan 
Kamoliddin Binoiy (1453-1512) va Muhammad Solih (1453-1535)larning 
Shayboniyxonga atab yozgan asarlari muhim ahamiyatga ega bo‘lganligi, 
Muhammad Solihning “Shayboniynoma” asari o‘zbek tilida nazmiy uslubda 
yozilgan bo‘lsa, Binoiyning “Shayboniynoma” asari (bu asar yana Futuxoti xoniy 
deb ham ataladi) fors tilida bitilgan va hozirgacha o‘zbek tiliga to‘liq tarjima 
qilinmaganligi, hunarmandchilikning asosiy markazlari Samarqand, Toshkent, 
Buxoro, Qarshi, Balx kabi yirik shaharlar ekanligi, Samarqand va Buxoroda 
hunarmandchilik turlarining soni 60 dan ortiq bo‘lganligi manbalarda qayd 
etilganligi, kustar xalq hunarmandchiligiga xos bo‘lgan ilg‘or an’analar yangi shakl 
va ko‘rinishda davom ettirilayotganligi yoritiladi.
Ashtarxoniylar davrida dehqonchilikda o‘rta aslarga xos yer egaligi, iqtisodiy 
munosabatlar to‘laligicha saqlab qolinganligi, hosildor yerlar xon va uning 
xonadoniga tegishli ekanligi, harbiy-ma’muriy va diniy amaldorlarga tegishli 
bo‘lgan va suyurg‘ol, iqto’, tanxo, shakldagi xususiy yerlar ham yer egaligining 
muhim ko‘rinishi sifatida saqlanib qolganligi, o‘troq dehqonchilik hududlarida 
chorvachilik ham rivojlanganligi, hunarmandchilik sohasining ham bir qator 
tarmoqlarida o‘zgarishlar yuzaga kelganligi, shahar va qishloqlarda 
hunarmandchilik, uning turlari (ip yigirish, gazlamalar tayyorlash, tayyor kiyimlar 
tikish va boshqalar), jumladan kulolchilik tarmog‘i ham o‘sib borganligi, bu davrda 
savdo-sotiqning asosiy savdo markazlari Samarqand, Toshkent, Buxoro, Qarshi, 

---

16 
Balx va boshqa yirik shaharlarning mavqei oshib borishi, shuningdek, tashqi savdo 
aloqalari ham rivojlanib, Rossiyaning turli savdo shaharlari (Astraxan, Orenburg, 
Sibirdagi shaharlar), Hindiston, Eron, Qoshg‘ar, Turkiya bilan savdo-sotiq olib 
borilganligi, tashqi bozorga asosan turli qishloq xo‘jalik mahsulotlari: paxta, teri, 
jun, turli matolar chiqarilganligi yoritiladi.
2. Ikkinchi savolda O‘rta Osiyo xonliklari davrida xususan Buxoro
amirligida chorvachilikning yetakchi tarmoqlari sifatida yilqichilikning ahamiyati 
katta ekanligi, ayniqsa, o‘z chidamliligi, tezligi va kuchi bilin Shahrisabz 
qorabayirlari mashhurligi, amirlikda asosiy hunarmandchilik markazlari sifatida 
shaharlar katta o‘rin tutsalar-da, ko‘pgina yirik qishloqlarda ham hunarmand-
chilikning ba’zi sohalari rivojlanganligi, butun o‘rta asrlarda bo‘lganidek, 
hunarmandlar bu davrda ham o‘z uyushmalari (kasaba, sex)ga ega bo‘lib, ularning 
tashkil topishi ma’lum turdagi maxsulot ishlab chiqarish jarayoni ustidan nazorat 
o‘rnatishga, bu sohada o‘z monopoliyasini, ya’ni maxsulotni ishlab chiqarishga 
bo‘lgan yagona huquqni saqlash va raqobatga dosh berishga intilish bilan bog‘liq 
ekanligi tushuntiriladi.
Qo‘qon xonligida O‘rta Osiyo mintaqasiga xos bo‘lgan barcha yirik 
hunarmandchilik turlari: to‘qimachilik, kulolchilik, temirchilik, misgarlik, 
duradgorlik va boshqalar mavjud bo‘lganligi, iqtisodning bu sohasi, ayniqsa, yirik 
shaharlarda: Qo‘qon, Toshkent, Andijon, Marg‘ilon, O‘sh, Xo‘jand, Turkistonda 
yaxshi rivojlangan bo‘lib, xonlikdagi ayrim yirik qishloqlarda hunarmandchilikning 
bir qancha turlarini ishlab chiqarish ham yaxshi yo‘lga qo‘yilganligi, xususan, 
Qo‘qon o‘z temirchilari, misgarlari, Chust do‘ppido‘zlari, Rishton kulolchilik 
mahsulotlari, Shahrixon pichoqlari, Marg‘ilon ipak va shoyi buyumlari bilan shuhrat 
topgan bo‘lib, xonlikdagi yuqori sifatli hunarmandchilik buyumlariga ichki va tashqi 
bozorda talab katta bo‘lganligi, shu bois hunarmandchilikni qadim an’analarga ega 
soha sifatida XVIII-XIX asrda ham o‘z ahamiyatini saqlab kelganligi tushuntiriladi.
Xiva xonligida hunarmandchilik o‘z tarixiy ildizlariga ega soha sifatida 
katta ahamiyatga ega ekanligi, hunarmandchilik markazlari sifatida asosan yirik 
shaharlar, xususan, poytaxt Xiva, shuningdek, Urganch, Xazorasp, Toshxovuz, 
Xonqa va boshqa shaharlar katta o‘rin tutganligi, mahalliy xom ashyo manbalari 
(jun, teri, ipak, paxta va boshqalar), chetdan keltiriladigan metall (mis, cho‘yan) va 
boshqa mahsulotlar Xorazm vohasi hunarmandchiligi taraqqiyotini belgilab 
to‘rganligi, mahalliy hunarmandlar mahsulotlari ichki bozor ehtiyojini ta’minlab 
qolmasdan, ba’zi mahsulotlar qo‘shni Buxoro, Qo‘qon xonliklarga ham 
chiqarilganligi, savdo-sotiq dehqonchilik va chorvachilikdan keyin mamlakat 
iqtisodining asosiy tarmog‘i hisoblanganligi, Xiva xonligida ichki va tashqi savdo 
ancha rivojlangan bo‘lib, Rossiyadan qo‘rg‘oshin, mis, temir, cho‘yan kabi turli 
metallar, Buxoro, Qo‘qon, Eron, Rossiyadan oltin, kumush, hunarmandchilik hamda 
qishloq xo‘jalik mahsulotlari keltirilganligi, Xivalik savdogarlar tranzit savdo 
aloqalarida ham faol ishtirok etishganligi, Xonlik hududi orqali o‘tuvchi savdo 
karvonlari (Rossiya, Buxoro savdogarlari) dan olinadigan boj to‘lovlari ham saroy 
xazinasiga katta daromad keltirganligi bayon etiladi.

---

17 
Uchinchi savolda talabalarga Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida
Turkiston o‘lkasida madaniy hayot o‘ziga xos tarzda bo‘lganligi, XIX asrning 
oxirlarida Turkistonda ko‘plab maktablar bo‘lganligi, ular asosan boshlang‘ich va 
o‘rta maktablar ekanligi, 1884-yildan Toshkentda rus-tuzem maktablari 
ochilganligi, qisqa muddat ichida ularning soni ikki yuzdan oshganligi, bunday 
maktablarda o‘quv kuni 2 qismdan iborat bo‘lib, dastlabki mashg‘ulotlarni rus 
o‘qituvchisi (o‘quv, yozuv, hisob), ikkinchi qismini esa o‘zbek domlasi olib 
borganligi tushuntiriladi.
XIX asr oxirida yuzaga kelgan tarixiy sharoit adabiyot, ijtimoiy-siyosiy 
fikrlarga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatishi, ilg‘or ziyolilar dunyoqarashida bu o‘zgarishlar 
o‘zining sezilarli ifodasini topganligini, Turkistonning XIX asr oxiri –XX asr 
boshlarida yashab ijod etgan ilg‘or arboblaridan Ahmad Donish (1827-1897), Furqat 
(1858-1909), Muqimiy (1850-1903), Zavqiy (1853-1921), Avaz O‘tar (1884-1919) 
va boshqalar ma’rifiy-demokratik g‘oyalarni ilgari surganlarini, o‘zlarining yorqin 
ijodlari bilan maorif, fan va texnika kabi ilg‘or qarashlar va sohalarga qiziqish 
uyg‘otganliklarini, xalqni yangi turmushga chorlaganliklarini, taraqqiyot va 
ma’rifatni kuylaganliklarini bayon etadilar. 
XIX asr oxiri –XX asr boshlarida Turkistonda tarixnavislik ancha 
rivojlanganligi, Ahmad Donish ham shu soha rivojiga salmoqli hissa 
qo‘shganliklarini, uning “Nomus al-a’zam” (“Ulug‘ qonun”), “Muntaxab al-ahkom” 
(“Tanlangan qarorlar”), “Risolai muxtasare az ta’rixi saltanati xonadoni amironi 
mang‘it” (“Mang‘it amirlari xonadoni saltanatining qisqacha tarixi”), “Nodir 
voqealar”, “ Buxoroi sharif amirlarining tarjimai ahvoli amir Doniyoldan to 
Abdulahadgacha” risolalari shundan dalolat berishini yoritadi.
Tabiatshunos olim V.V. Dokuchaev O‘rta Osiyo tuproqlarining tarkibini 
o‘rganganligi, 1867 yilda Toshkentda meteorologik stansiya ochilganligi, u o‘lka 
iqlimini o‘rganish bilan shug‘ullanganligini, 1870 yilda Toshkentda kutubxona, 
1874 yilda Observatoriya ochilganligini, “Turkiston viloyati gazeti”, 
“Turkestanskie vedomosti” gazetalari (1870-1917) nashr etila boshlanganligi, 1870 
yilda O‘rta Osiyo olimlari jamiyati tuzilganligi, Turkiston Rossiya imperiyasi 
tomonidan zabt etilgach, ko‘plab shaharlarda Yevropa tipidagi turli imoratlar paydo 
bo‘la boshlaganligi, amaliy bezakli san’at turi ham rivojlanib borganligi, undan 
uylarni, kiyim-kechaklarni bezashda qo‘llanilganligi. ajoyib so‘zanalardan tortib 
mayda-chuyda uy-ro‘zg‘or buyumlarigacha mehr bilan ipak gullar solinganligi 
manbalar asosida yoritiladi.
To‘rtinchi savolda Ismoil Gaspirali g‘oyalari Turkistonga ham kirib 
kelganligi, 1893 yilda u Turkistonga kelib, ilg‘or ziyolilar bilan uchrashganligi, 
Buxoro amiri huzurida bo‘lib, bitta jadid maktabi ochishga rozilik olganligi, 
Turkistonlik ziyolilar jadidchilikni yoqlab maorifni isloh qilganlari, "Usuli jadid" 
maktablarini ochishga kirishganlari, 1898 yilda Qo‘qonda Salohiddin domla, 
Toshkentda Mannon qori domlalar jadid maktablariga asos solib, 1903 yilda 
Turkistonda 102 ta boshlang‘ich va 2 ta o‘rta jadid maktablari faoliyat 
ko‘rsatganligi, Turkiston jadidlariga Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, 
Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va boshqa o‘nlab milliy ziyolilar 

---

18 
rahnamolik qilganlari, ular dastlab maorifni isloh qilish yo‘lidan bordib, "Usuli 
jadid" maktablari tarmog‘i kengayib borganligi, diniy ta’limot bilan birga tarix, 
tibbiyot, kimyo, nujum kabi dunyoviy bilimlar o‘rgatilganligi, savod chiqarish 
tezlashtirilib, M.Behbudiyning "O‘z urug‘i otini bilmagan, yetti otasini tanimagan 
qul-manqurtdir" degan so‘zlari talabalarni milliy o‘zligini anglashga chaqiriq 
bo‘lganiga to‘xtaniladi.
Umuman olganda birinchi jadidchilik guruhlari Turkistonda va Buxoroda XX 
asr boshida paydo bo‘lgan bo‘lib, ularning eng ko‘zga ko‘ringan vakillari Munavvar 
Qori, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Sadriddin Ayniy, Fayzulla 
Xo‘jaev, Toshpo‘lat Norbo‘tabekov, Abdurauf Fitrat va boshqalar milliy ziyolilar 
gulini tashkil qilganliklarini, Turkiston jadidchiligida M.Behbudiy birlashtiruvchi 
va jipslashtiruvchi rolni o‘ynaganlarini, jadidlarning ma’rifatparvarlik mafkurasi 
ijtimoiy jihatdan ancha boy va rang-barang bo‘lganligi, Jadidlarning tariximizda 
tutgan o‘rni va qimmati shundaki, birinchi bo‘lib, mustaqillik milliy mafkurasiga 
asos solganlari, g‘aflat uyqusida yotgan mazlum Sharqni uyg‘otib va ko‘zini ochib, 
ozodlik, erk, milliy g‘urur va inson sha’ni haqida, buyuk ajdodlari, boy madaniyati, 
umuman mustamlaka istibdodi davrida unutilayozgan qadriyatlar to‘g‘risida jar 
solib, ovoza qilganlari, jadidlarning hizmati millatimiz taqdirida muhim rol 
o‘ynagani bayon etiladi.