III. Sabaqlıqtıń tiykarǵı ózgeshelikleri
1. Sabaqlıq sabaqlar boyınsha dúzilgen (hár bir betke bir sabaq).
Hár bir bette jańa sabaqta qaralıwı kerek bolǵan jańa material ǵana
berilgen bolmay, al ilgeri ótilgenlerge tiykarlanǵan material da
berilgen boladı. Bunda sabaqlıq avtorı óz aldına hár bir jańa
máseleni qaraw ushın aldınnan tayarlıq kóriwdi hám sistemalı
tárizde ilgeri berilgen bilimlerdi rawajlandırıw, tereńlestiriw hám
bekkemlewdi, qáliplestirip atırǵan bilim hám uqıplılıqlardı da
puxtalastırıwdı maqset etip qoyǵan. Biraq sabaqlıqta hár bir sabaqqa
mólsherlengen ulıwma oqıw wazıypası anıqlanbaydı, sebebi sabaqta
tiykarǵı orındı kórsetiwler, baqlawlar, didaktikalıq materiallar
menen birge baspa tiykarlı dápterlerde ótkerilip atırǵan ámeliy
jumıslar iyelewi kerek. Bul jumıslardıń mazmunı sabaqlıqta aytıladı,
biraq olardıń sanı hám túrin hár bir sabaqqa tayarlıq kóriwde
balalardıń tayarlıqların, klastıń jumıs kelbeti hám sol sıyaqlılardı
esapqa alǵan jaǵdayda oqıtıwshı anıqlaydı.
Bunda «hár bir bet bir sabaq» degen ulıwma qaǵıydadan shetlep
ótiw de boladı. Mısalı, jup betler (kitap «razvorotları») derlik
hámme waqıt súwret syujetleri menen birlestirilgen boladı (mısalı,
«mektep», «oyın xanası», «oyın maydanshası», «úy», «kóshe», hám
sol sıyaqlılar), kóbinese bul betlerdegi súwretler berilgen oqıw
materialınıń teması menen de birlestirilgen boladı. Oqıtıwshı
sabaqlıq dúzilisiniń bul ózgesheliginen paydalanıp, klasta anaw
yamasa mınaw materialdı úyreniwge eki sabaq ajıratıw zárúr
emesligin, oqıwshılar bul másele boyınsha kerekli orentir ala biliwin
139
kóre alsa, eki bet materialınan bir sabaqta paydalanıwı múmkin.
Yamasa eger oqıtıwshı kitaptıń ayırım razvorotı boyınsha (mısalı, 6-
7, 8-9 betler hám t.b.) 2 sabaq ótilgennen keyin qaralıp atırǵan
materialda jáne úzilis zárúrligin kórse, ol ańsat ǵana sabaqlıqtıń sol
betlerindegi materiallardan paydalanıp, jáne bir bekkemlew sabaǵın
ótkeriw
múmkin.
Ózara
baylanıslı
máseleler,
sorawlar,
tapsırmalardıń sabaqlıq qosımsha betlerine jaylastırılıwı olardı
salıstırıwdı ańsatlastıradı.
2. Kitaptıń jańa material menen tanıstırıw bekkemlew sistemasın
anıqlawshı qosımshalardan tısqarı, sabaqlıqqa óz matematikalıq
mazmunına qarap qızıqlı yamasa jarıs, ayırım waqıtları bolsa
didaktikalıq oyınlar ótkeriw imkaniyatın beriwshi tiykarǵı
materialdı óz ishine alǵan 18 (36 bet) qosımsha - jup bet kiritilgen.
Kitapqa kiritilgen qosımshalardıń tiykarǵı wazıypası ótilgenlerdi
bekkemlewden ibarat. Olardan hár qıylı paydalanıw múmkin: bir
waqıtları tema boyınsha bekkemlew sabaqlarında paydalanıladı, bir
waqıtları bolsa bul qosımshalardıń ayırım shınıǵıwları ótilip atırǵan
qálegen sabaqqa kiritiliwi múmkin. Qaralıp atırǵan mashqalalardıń
ayırımlarında berilgen qızıqlı shınıǵıwlar hám oyınlardıń
mazmunınan oqıtıwshı úlgi sıpatında paydalanıwı múmkin, olardan
paydalanıp, oqıtıwshı jıl dawamındaǵı sabaqlarǵa mólsherlengen
sonday tapsırmalar hám shınıǵıwlardı ańsat ǵana dúziw múmkin.
Kitaptıń tárbiyalawshı áhmiyetin kúsheytetuǵın bul betleriniń kerekli
ózgesheligi sonda, olardıń kópshiligi ulıwma xalıq bayramları 21-
mart, Jańa-jıl, 8-mart hám sol sıyaqlılarǵa baǵıshlanǵan. Bunı
umıtpaw kerek hám tiyisli materialdı óz waqtında, tiyisli sánelerge
baylanıstırıp úyreniw kerek.
Qarap shıǵılǵan mashqalalı tapsırma oqıwshılardıń jas
ózgesheliklerine sáykes kelip ǵana qoymastan, al olar menen
islewdi túrlendiriw menen birge matematika shınıǵıwlarına qızıǵıw
oyatadı. Sonıń menen birge, hár qanday jaǵdayda da bul aylanıwǵa
ermek dep qaramaw kerek, olar sabaqlıqtıń basqa betleri sıyaqlı
matematikalıq mazmun menen bayıtılǵan, oqıw wazıypalarına
beyimlestirilgen.
Sabaqlıqtıń qosımshalarında berilgen tapsırmalar, sorawlar,
logikalıq xarakterdegi shınıǵıwlar materialınan balalar menen
140
ótkeriletuǵın sabaqtan tıs jumıslarda da, kesheler tayarlawda hám
taǵı basqalarda da paydalanıw múmkin.
3.Kitapta pútin oqıw materialın beriw ózgeshelikleri altı jaslı
balalardıń jas ózgeshelikleri hám olardıń oqıtıwǵa tayarlıq
dárejelerin esapqa alıw zárúrligi kitapta pútin oqıw materialın beriw
menen túsindiriledi. Onıń betlerine tekstli material bir qansha keyin
kiritilgen, sol sebepli kitaptıń derlik pútin mazmunı onda hár qıylı
súwretler hám matematikalıq jazıwlar járdeminde beriledi, bul
jazıwlar balalardıń sanlar hám ámeller, tiyisli сifrlar hám belgiler
menen tanıstırılıwına qarap áste-aqırın kiritiledi hám qıyınlastırılıp
barıladı.
Sabaqlıqta hár qıylı súwretler berilgen: oyın xanası, úy, mektep,
shańaraq, kóshe, kóshe háreketi qaǵıydaları hám sol sıyaqlılar.
Mazmunlı súwretler boyınsha qısqa sáwbetler ótkeriw kerek, bunda
matematikaǵa tiyisli sorawlar háreketin oylap kóriw maqsetke
muwapıq boladı. Bunday sorawlar sabaqtı janlandıradı, balalarǵa óz
pikirlerin aytıw, neniń súwreti islengenin kóriw imkaniyatın beredi.
Bir waqıtları ámeliy jumıs shólkemlestiriw ushın didaktikalıq
material tayarlaw zárúr boladı. Eger sabaqlıq súwretinde qanday da
bir kórgizbeli-qollanba (mısalı, сifrlı kartochkalar, sızǵısh hám t.b.)
súwretlengen bolsa, sabaqqa tayarlanıwda oqıtıwshı sonday
qollanbalardan paydalanıwdı názerde tutıwı kerek; eger shaqmaqlı
qaǵazda jazıw yamasa súwret úlgileri berilgen bolsa, dápterde soǵan
sáykes jumıs orınlawdı oylap kóriw zárúr. Jup súwretler
predmetlerin, súwretlerdi salıstırıwǵa baylanıslı jumıslar ótkeriw
kerekligin bildiredi.
Hár qashan súwretti sol súwret penen birge keletuǵın
matematikalıq jazıwǵa sáykes keltiriw kerek, sebebi bul jazıw
súwrettiń wazıypasın ashıp kórsetedi. Bunı sabaqlıqtıń bir beti
úlgisinde kórsetemiz. Balalardı 7 sanı 7 сifrı menen tanıstırıwǵa
baǵıshlanǵan 40-bette joqarıdaǵı mazmunlı súwret astında eki
6+1=7, 7-1=6 jazıwı turıptı. Bul súwret aldınǵı sanǵa 1 di qosıw
menen 7 sanın payda qılıwdı (aldınǵı san 6 nı 7 den 1 di alıw menen
payda etiwdi) qarawǵa qaratılǵanlıǵın bildiredi. Sanlar payda
bolıwın
syujetli
súwretler
menen
túsindiriwden
maqset
matematikanıń turmıs penen baylanıslılıǵın, matematikalıq
141
proсeslerdiń turmısta ushırasatuǵının kórsetiwden ibarat. Bul
jaǵdayda súwret boyınsha másele dúziw talap etilmeydi.
Sabaqlıqta
ólshew
menen
baylanıslı
ámeliy
jumıs
shólkemlestiriwdi talap etetuǵın súwretler de bar (mısalı, 41 hám
basqa betlerge qarań). Balanıń ózi ólshew poloskaları, keyinirek
bolsa sızǵısh penen islemese, oǵan ólshew ideyası túsinikli
bolmaydı.
Sabaqlıq jumısta belgili metodikalıq basqıshlardı belgileydi.
Mısalı, sabaqlıq máseleler ústinde islewde áste-aqırın tolıq
kórsetpelerden (balalar barlıq predmetlerdi sanay alatuǵın bolǵanda)
tolıq emes (máselede berilgenlerden biri san kórinisinde, basqası
bolsa súwret kórinisinde berilgende, ekewlep berilgenler san
kórinisinde ańlatılǵanda) kórsetpelilikke ótiwdi rejelestiredi. Bul
máseleler sheshiwde predmetlerdi qayta sanawdan qosıp sanawǵa
ótiwdi bildiredi (bala 3 сifrı jazılǵan bir qutı konfetti hám 2 bólek-
bólek konfetti kóredi, ol 3 deydi hám esaptı dawam ettiredi «tórt»,
«bes», «hámmesi 5 konfet»).
Qayta sanawdan qosıp sanawǵa ótiw máseleler sheshiwde ǵana
emes, sonıń menen birge mısallar sheshiwde de júz beredi. Balalar
qosıw hám alıwdı sanlar qatarına tiykarlanıp orınlaydı.
Aldın arnawlı úyreniw úlgisi bolǵan сifrlar hám belgiler endi
áste-aqırın kórgizbe materialı bolıp qaladı. Jazıw ámel orınlaw ushın
tayanısh bolıp qaladı. Mısalı, qosıwda sanlardıń orınların almastırıw
usılı úyrenilgennen keyin sabaqlıqta usı kórinistegi jazıw usınıs
etiledi:
4+6=10, 6+4=10
Islenip atırǵan mısaldıń astına sızıq sızıp qoyılǵan, onıń astında
bolsa «járdemshi» mısal berilgen bolıp, balalar bul mısaldan
paydalanıp hám úyrenilgen usıldı qollanıp, birinshi mısaldı sheshiwi
múmkin.
4.Baslawısh mektep ushın arnalǵan barlıq matematika
sabaqlıqları sıyaqlı altı jaslı balalardıń 1-klasqa arnalǵan sabaqlıq
kursın maqsetke muwapıq tańlanǵan máseleler hám sorawlar ashıp
beredi. Oqıtıwshı shınıǵıwlar sistemasınıń barlıǵın pútinley qıyalına
keltire alıwı, olardıń kurstaǵı hám hár bir sabaqtaǵı ornın kóre alıwı
kerek. Bul shınıǵıwlar ishinde esaplaw kónlikpelerin puxtalawǵa
baǵdarlanǵan shınıǵıwlar ayrıqsha orın iyeleydi.
142
Sonıń menen birge, esaplawǵa tiyisli shınıǵıwlardı tańlaw
salıstırıwlar, baqlawlar ótkeriw, ulıwmalastırıw imkaniyatın ashadı.
Mısalı, 46-bette mısallar berilgen:
9+1, 8-1, 3+2, 10-1, 8+1, 5-3.
Olardan ayırımları (II baǵana) sanlar qatarı qásiyetlerin qarawǵa
material beredi, basqaları bolsa qosıw menen alıw arasındaǵı ózara
baylanıslardı túsiniwge tayarlaydı. Oqıtıwshı sabaqta awızeki islew
ushın soǵan uqsas shınıǵıwlar dúziwi múmkin.
Sabaqlıq balalar alatuǵın bilimlerdi sistemaǵa salıw hám
ulıwmalastırıwdı názerde tutadı. Mısalı, 2 ni qanday payda etiw (2-
bul 1 hám 1), 3 ti qanday payda etiw (3-bul 2 hám 1) di balalar
birinshi sabaqtan baslap-aq kórgizbeli materialda qaraydı.
9+1, 10-1 kórinisindegi qosıw hám alıw jaǵdayların qarawda
balalar bilimleri sistemaǵa salınadı hám ulıwmalastırıladı, bunda
kórsetpelilik forması olardı sistemalastırıw imkaniyatın beredi: jumıs
aldın syujetli súwretke tayanıp orınlanadı, keyin bolsa áste-aqırın
abstrakt materialǵa (kubiklerge, sheńberlerge) ótiw ámelge asırıladı
yamasa bir neshe sabaq dawamında balalar 3 sanın qosıw (alıw)
usılın úyrenedi, sonnan keyin bolsa ulıwmalastırıwshı jumıs
orınlanadı, 3 sanın qosıw hám alıwǵa baylanıslı mısallar izbe-iz
sheshiledi, daralap sheshiledi, ekewlep sheshiledi hám t.b.
Sabaqlıqtıń kóp ǵana shınıǵıwlarına bir márte emes kóp
mártelep muráját etiw múmkin. Mısalı, qosıw hám sanlar quramına
baylanıslı kestelerden tiyisli jaǵdaylardı (nátiyjeni tabıw múmkin)
eslep qalıw basqıshında da, kesteni bilgenin tekseriw ushın da (eger
oqıtıwshı shep baǵana yamasa joqarı qatardı jasırsa: 7-bul 4 hám
neshe? 6-bul 5 hám neshe? yamasa 3 hám 5, 3 hám 4 nege teń? hám
t.b.) paydalanıladı.
5.Sabaqlıqta
balalardı tekstli arifmetikalıq máselelerdi
sheshiwge úyretiwge baǵdarlanǵan kem-kem qıyınlasıp barıwshı hár
qıylı shınıǵıwlar sisteması ayrıqsha orın iyeleydi. Biraq bul «tekstli»
máseleler sabaqlıqta aldın tekst penen emes (ele balalar oqıwdı
bilmegenligi sebepli), súwretler menen ańlatılǵan. Oqıtıw nátiyjeli
bolıwı ushın bul súwretlerdiń wazıypaları hám olardıń
ózgesheliklerin jaqsı túsiniw kerek. Sol qatnas penen eń aldın sonı
aytıp ótiw kerek, hár qanday jaǵdayda da birinshi waqıtlarda
súwretlerden tekstti oqıtıwshınıń ózi aytatuǵın máselelerge tiyisli
143
súwretler kórinisinde paydalanıw kerek. Bul jaǵdayda súwret
balalarǵa másele mazmunın ózlestiriwge járdem beredi hám onı
sheshiwde kórgizbeli tayanısh boladı. Balalardı súwretlerge qarap
ózbetinshe máseleler dúziwge tartıw oqıtıwshınıń gezektegi
basqıshlarında, buǵan olar jeterlishe tayar bolǵanınan keyin ǵana
múmkin boladı. Sabaqlıqtaǵı súwretler máseleler ústinde islewdiń
belgili metodikasın sáwlelendiredi, bul jumıstıń tiykarǵı basqıshların
belgilep beredi: tolıq predmet kórgizbelilikten (berilgenler
predmetlerdiń say gruppaları kórinisinde súwretlengen hám másele
sorawına predmetlerdi sanaw menen juwap alınatuǵın bolsa) tolıq
emes predmet kórgizbelilikke (predmetler gruppası kórinisinde tek
bir maǵlıwmat súwretlengende, ekinshisi bolsa san menen
berilgende sabaqlıqtıń basqa súwretlerine qarań) áste-aqırın ótiledi.
Bul jaǵdayda juwap ápiwayı sanaw menen alınbaydı, biraq
sheshiwde berilgen sannan paydalanıw uqıplılıǵı talap etiledi.
Haqıyqatında da, kórgizbelilik másele mazmunın, onıń formulasın
túsiniwge járdem beriwshi illyustraciya bolıp qaladı, máseleni
sheshiw ushın bolsa sanlar menen ámeller orınlawǵa tuwra keledi
(sabaqlıqtıń basqa betlerine qarań). Sabaqlıqtaǵı súwretlerdiń bul
hám basqa ózgesheliklerin balalar jumısların shólkemlestirip hám
basqarıp, esapqa alıw kerek.
Tómendegi sabaqlarǵa baylanıslı usınıslarda máseleler ústinde
islew metodikası haqqında tolıǵıraq pikir júritiledi.
Do'stlaringiz bilan baham: |