Matematika oqíTÍw metodikasí

Sabaq úlgisi 
Qosıw járdeminde kóbeytiw ámelin keltirip shıǵarıń. 
1. Birdey qosılıwshılar qosındısın esaplań: 
20 + 20 + 20 
7 + 7 + 7 + 7 
11 + 11 + 11 +11 
30 + 30 + 30 
9 + 9 + 9 + 9 
15 + 15 + 15 +15 
10+10+10+10 
8 + 8 + 8 + 8 
12 + 12 + 12 +12 
2. 3+3 – eki sannıń qosındısı. Ol 6 ǵa teń. Bunı qısqa 3∙2 dep 
jazamız. Noqat (∙) – kóbeytiw belgisi. Demek: 3∙2=6, 7+7+7+7 – tórt 
7 sanınıń qosındısı. Ol 28 ge teń. 
3. Qosıwdı kóbeytiw ámeli menen almastırıń.
Úlgi: 20+20+20=20∙3 
4. Qosıwdan paydalanıp nátiyjeni tabıń: 2∙3; 4∙6; 9∙4; 8∙2; 7∙4; 
5∙7 
5. Sharapat bir san oyladı. Eger oylaǵan sannan 25 alınsa, 
qalǵan san alınǵan sanǵa teń boladı. Sharapat qanday san oylaǵan? 
214

---

6. Malika bir san oyladı. Eger, ol sannan 18 alınsa, qalǵan san 
alınǵan sannan 2 ge artıq boladı. Malika qanday san oylaǵan? 
88 ∙ 85 
27 ∙ 27 - 7 
86 ∙ 80 + 4 
91 ∙ 19 
40 ∙ 40 + 1 
54 ∙ 56 - 6 
68 = 60 + 8 
58 = 50 +
79 =… +…
91 ∙ 19 
40 ∙ 40 + 1 
54 ∙ 56 - 6 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
215

---

10-§.
 
«MÍŃLÍQ» HÁM «KÓP XANALÍ SANLAR» 
TEMASÍNDA ARIFMETIKALÍQ ÁMELLERDI ÚYRENIW 
 
Mıńlıq temasında aldın qosıw hám alıwdıń awızeki, keyin jazba 
usılların iyelew úyreniledi.
1000 ishinde qosıw hám alıwdıń awızeki usılları 100 ishindegige 
kóp tárepten uqsaslıǵı bar. 
1000 ishinde qosıw hám alıwdıń awızeki usılları bir waqıtta hám 
tómendegi tártipte úyreniledi.
1. 250+30, 420+300 kórinisindegi qosıw hám alıw jaǵdayları. 
Esaplaw usılları sandı qosındıǵa qosıw hám qosındıdan sandı 
alıwdıń tiyisli qaǵıydalarına tiykarlanadı. 
250+30=(200+50)+30=200+(50+30)=200+80=280 
250-30=(200+50)-30=200+(50-30)=200+20=220 
420+300=(400+20)+300=(400+300)+20=700+20=720 
420-300=(400+20)-300=(400-300)+20=100+20=120 
Oqıwshılardı qaralıp atırǵan jaǵdaylar ushın qosıw hám alıwdıń 
basqa usılı, yaǵnıy onlıqlar sanın ańlatıwshı sanlardı qosıw hám 
alıwǵa keltiriletuǵın usıl menen tanıstırıw maqsetke muwapıq. 
250 + 30 = 280,
250 – 30 = 220,
25onl + 3onl = 28onl
25onl - 3onl = 22onl 
420 + 300 = 720,
420 – 300 = 120 
42onl + 30onl = 72onl 
42onl – 30onl = 12onl
Bul usıldan paydalanıp oqıwshılardı 1000 ishinde kóbeytiw hám 
bóliwdiń awızeki usılların, sonday-aq kóp xanalı sanlar ústinde 
ámeller orınlawdı úyreniwge tayarlaydı.
2. 840+60, 700-80 kórinisindegi qosıw hám alıw jaǵdayları.
Qosıwdıń bul usılın qarawda 84+6 kórinistegi jaǵdaydı esletiw 
jeterli: 
840+60=(800+40)+60=800+(40+60)=800+100=900 
700-80 kórinis ushın bolsa 70-8 kórinisti esletiw menen birge 
tómendegi arnawlı shınıǵıwlardı orınlawdı názerde tutıw kerek. 
216

---

Sanlardı úlgidegi uqsas qosındı menen almastırıń: 
400+300+100, 600=...., 900=.... 
437+400, 162+5, 872-700, 568-4.... hám t.b. 
Bulardıń sheshimleri hám qosındıǵa sandı qosıw hám 
qosındıdan sandı alıw qaǵıydaların qollanıwǵa tiykarlanadı. 
Bunda birden bir parıq úsh xanalı sandı xana birlikleri qosındısı 
túrinde emes, al qolaylı qosılıwshılar qosındısı túrinde ańlatıwdıń 
qolaylılıǵı bolıp esaplanadı.
437+200=(400+37)+200=(400+200)+37=637 
162+5=(160+2)+5=160+(2+5)=167 
872-700=(800+72)-700=(800-700)+72=172 
568-4=(560+8)-4=560+(8-4)=564 
3. 700+230, 430+260, 90+60, 380+70, 270+350 kórinisindegi 
qosıw jaǵdaylırı 
Bunday qosıw usılları sanǵa qosındını qosıw qaǵıydasına 
tiykarlanadı. 
700+230=700+(200+30)=(700+200)+30=930 
430+260=430+(200+60)=(430+200)+60=690 
90+60=90+(10+50)=(90+10)+50=150 
380+70=380+(20+50)=(380+20)+50=450 
270+350=270+(300+50)=(270+300)+50=570+50=620 
420+260 kórinis ushın qosındını qosındıǵa qosıw qaǵıydasınan 
da paydalanıw múmkin. 
430+260=(400+30)+(200+60)=(400+200)+(30+60)=600+90=69
0 
90+60 kórinisinde onlıqlar ústinde ámeller orınlaw usılınan da 
paydalanıw múmkin. 
9 onl+6 onl=15 onl 
4. 
Sannan 
qosındını alıw qaǵıydasınıń qollanılıwına 
tiykarlanǵan jaǵdaylar toparı: 
500-140=500-(100+40)=(500-100)-40=400-40=360 
270-130=270-(100+30)=(270-100)-30=170-30=140 
140-60=140-(40+20)=(140-40)-20=100-20=80 
340-60=340-(40+20)=(340-40)-20=300-20=280 
340-160=340-(100+60)=(340-100)-60=240-60=180 
270-130 kórinisindegi jaǵdaylar ushın qosındıdan qosındını alıw 
qaǵıydasına tiykarlanǵan barlıq xana alıw usılınan paydalanıw 
217

---

qolaylı 270-130 = (200+70) - (100+30) = (200-100)+(70-
30)=100+40=140 
140-60 kórinisindegi jaǵday ushın onlıqlar ústinde alıw ámelin 
orınlaw ushın qolaylı bolıp esaplanadı. 
14onl – 6onl = 8onl 
Qosıw hám alıwdıń jazba usılları ayırım-ayırım qaraladı: 
Qosındını qosındıǵa qosıw qaǵıydası jazba qosıw (baǵana 
túrinde qosıw) ǵa tiykar boladı. 
354+132=(300+50+4)+(100+30+2)=(300+100)+(50+30)+(4+2)
=400+80+6=480 
Keyin sol mısaldı baǵana túrinde sheship kórsetedi hám 
salıstırılıp, qolaylılıǵına umtıladı. 
Oqıtıwshı jazba qosıw júzliklerden emes, al birliklerden 
baslanıwına balalardıń itibarın qaratıw kerek. 
Oqıwshılarǵa sanlardıń biriniń astına ekinshisin tuwrı jazıwdıń 
zárúrligin aydınlastırıw ushın birinshi sabaqtan qosılıwshılardan biri 
úsh xanalı, ekinshisi bolsa eki xanalı bolǵan mısallar isletiw kerek: 
412
437 
563 
346 
4279 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
325 
123 
246 
454 
74 
737
560 
809 
800 
4358 
II. Birlikler qosındısı yamasa onlıqlar qosındısı 10 ǵa teń bolǵan 
jaǵdaylar. 
III. Birlikler qosındısı yamasa onlıqlar qosındısı onnan úlken 
bolǵan jaǵdaylar. 
Jazba alıwdıń hár qıylı usılları qosıwdaǵıday úyreniledi: dáslep 
qosındıdan qosındını alıw qaǵıydası qaraladı, keyin jazba usılı 
sheship barıladı. 
563-321=(500+60+3)-(300+20+1)=(500-300)+(60-20)+(3-1) 
=200+40+2=242 
563 
450 
963
- 
- 
- 
321 
136 
586 
242 
314 
218

---

1000 ishinde kóbeytiw hám bóliw. 2-klasta oqıwshılar 1 
yamasa 2 nol menen tamamlanatuǵın sanlardı kóbeytiw hám bóliw 
usılları menen tanısadı. Kóbeytiw hám bóliwlerdi orınlaw kestede 
tómendegishe ámelge asırıladı: 
60∙4 
6 on ∙ 4 = 24onl
60∙4=240
80:2 
8 on : 2 = 4 
on 80:2=40 
540:9 
54 on : 9 = 6 on
540:9=60
900:3 
9 júz : 3 = 3 júz 
900 : 3 = 300 
300∙2
3 júz ∙ 2 = 6 júz 
300∙2 =600