|
13-§.
ÚLES HÁM BÓLShEK TÚSINIGI MENEN
TANÍSTÍRÍW METODIKASÍ
1. Bólshekler menen tanıstırıwdıń mazmun
Oqıwshılardı bólshekler menen tanıstırıw dástúr boyınsha 3-
klastan baslanadı. Bólsheklerdiń payda bolıwı, olardı salıstırıw,
sannıń úlesin tabıw hám berilgen úleske qarap sannıń ózin tabıw
menen tanısadı. 4-klasta 1 diń úlesi hám bir neshe úlesti hám onıń
jazba kórinisi pikirine iye boladı. Bólshek túsinigi geometriyada
kesindi úlesi, shamalardıń úlesi hám basqa geometriyalıq
kórinislerdiń úlesleri menen tuwrıdan-tuwrı baylanısqan.
289
Bólshek túsinigin payda etiw hár túrli nárselerdi teń bóleklerge
bóliw, kesiw, sındırıw, maydalawdan kelip shıǵadı delinedi.
Baslawısh klastan aldın, yaǵnıy mektepke shekemgi jasında-aq
bólshek túsiniginiń dáslepki túsinikleri berilgen. Mısalı, alma,
ǵarbız, qıyar, nan hám basqalardı bir neshe bóleklerge bólip kórgen
hám dáslepki túsinigin alǵan. Sol maqsette balalardı úlesler menen,
olardıń jazılıwı menen tanıstırıw, salıstırıwdı úyretiw, sannıń úlesleri
hám úlesi boyınsha sandı tabıwǵa baylanıslı máselelerdi sheshiw
názerde tutıladı. Aytıp ótilgen barlıq máseleler kórgizbeli etip ashıp
beriledi.
2. Shamalardıń úlesleri menen tanıstırıwdıń metodikası
Joqarıda kórgenimizdey, 3-klasta birdiń úlesleri, yaǵnıy 1/2,
1/3, 1/4 hám basqa da úleslerge baylanıslı pikirlerdi payda etiwden
ibarat. Bólsheklerdi úyretiw derlik kórgizbe tiykarında túsindiriledi.
Bul kórgizbelerge miywe, qawın, ǵarbız, geometriyalıq kórinis,
shóp, qaǵaz hám basqa átiraptaǵı nárselerdi alıw múmkin.
Kórgizbeli túsindiriwde, mısalı, almanı teń ekige bóliw,
járdeminde bólshek payda etiledi. Soǵan sáykes almanı teń
bolmaǵan 2 bólekke bólip, ol yarım alma emesligin, demek,
bólshekti payda etpeytuǵının túsindiriw kerek. Tek ǵana teń bólekke
bólgende bólshek san yamasa pútinniń úlesi payda bolıwın
bekkemlep sińdiriw kerek.
Hár túrli geometriyalıq kórinisler menen islep atırǵanda bul
kórinis járdeminde úleslerdi payda etedi, hám de onıń ayırım
qásiyetlerin keltirip shıǵaradı. Mısalı, kvadrattı teń 4 bólekke
bóliwde, onı eki jol menen bólip, múyeshlerdiń ózara teńligine, hám
de tárepleriniń de ózara teńligine tiykarlanıp, sonday-aq kvadrat
simmetriyası haqqında túsinikke iye boladı.
290
Sonday-aq,
basqa
oqıwshılarǵa
dóńgelekti,
ayırımlarına
tórtmúyeshliklerdi 4 bólekke bóliw tapsırıladı. Bunnan keyingi jumıs
teń bóleklerge bólingen úleslerden birewin, ekewin, úshewin alıp
olardı qanday sanlar menen jazıw kerekligi úyretiledi. Bólsheklerdi
ekiden bir, úshten bir, tórtten bir sıyaqlı oqıw hám 1/2, 1/3, 1/4
lerge nárselerdi qanday bólip, qansha bólimi alınıp atırǵanlıǵı
arasındaǵı baylanıslardı payda etiw kerek. Sol tiykarda alım hám
bólim hám de bólshek sıyaqlı jańa terminler kirgizbesten oqıladı.
Biraq sızıq sızıw, sızıqtıń tómeninde pútindi neshege bólgen san,
joqarısına neshe úlesti alǵan san jazılıwı túsindiriledi.
«Úlesler» temasında figuralardı teń bóleklerge bóliw tiykarında
úleslerdi salıstırıw da túsindiriledi. Mısalı, oqıtıwshı 5 birdey tuwrı
tórtmúyeshli qaǵazdan jolaqsha etip qırqıwdı usınıs etedi.
Bul jolaqshanıń birinshisin teń ekige, ekinshisin teń tórtke bólip,
olardı ústpe-úst qoyıw tiykarında hár bir teń bóleklerdi salıstıradı.
Onda 1/2>1/4, 1/4>1/8, 1/3>1/6 sıyaqlı ekenligine isenim payda
etedi. 3-klasta sannıń úlesin tabıwdı ámeliy máselelerden baslaw
kerek. Mısalı, uzınlıǵı 12 sm bolǵan qaǵaz jolaqshanı alıp onı ekige
búklew tapsırıldı. Jolaqshanıń yarımı neshe sm? 12/2=6 sm. Endi
jolaqshanı jáne eki búklep tórt bólimge bóledi. Jolaqshanıń qanday
bólimi payda boldı hám onıń uzınlıǵı qansha? Juwap: 12:4=3 sm.
1/4 , bólim. Bul jumıs sızǵısh járdeminde de ólshep kóriledi.
Másele. Kitap 80 bet, oqıwshı onıń 1/4 bólegin oqıdı. Neshe bet
kitap oqıǵan. 80 bettiń 1/4 bólegi qansha?
80:4=20 bet.
1.Basqa máselelerdi sheship atırǵanda sızılmadan paydalanıw
jetkilikli: san kesindi arqalı súwretlengen, ol berilgen sandaǵı teń
bóleklerge bólinedi, úlesi belgilenedi, soń sheshiw awızeki yamasa
jazba orınlanadı. Mısalı, 1/2 m de, 1/4 m de, 1/5 m de neshe sm bar?
1/2 saatta, 1/5 saatta 1/6 saatta neshe minut bar?
Waqıt ólshemlerin úyrenip atırǵanda ne ushın «bir yarım»,
«sherek kem 10» dep aytılıwın túsindiriwi kerek. Kerisinshe, sannıń
úlesine qarap sannıń ózin tabıwǵa da úlken itibar beriledi. Mısalı,
«TU-104» samalyot 1/3 minutta 5 km ushadı. 1 minutta neshe km
ushadı? 1/3 bólegi 5 km bolǵan san neshe?
5∙3=15 km
291
2.Keyingi waqıtları, sandı onıń úlesi boyınsha tabıwǵa baylanıslı
máseleler menen sannıń úlesin tabıwǵa baylanıslı máseleler
aralastırılıp kiritiledi. 3-klasta úlesti hám úleske qarap sandı tabıwǵa
baylanıslı tek ápiwayı máseleler, 4-klasta bolsa quramalı máseleler
sheshtiriledi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
