|
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Yangi mavzuni mustahkamlashda mavzuga oid savollar beriladi.
Uyga vazifa berish.
Uyga vazifa qilib 143 - misol va 144 - topshiriqlar beriladi. 144 - topshiriq sharti tushuntiriladi. 143-misol amallar tartibi bo‘yicha bajariladi.
O‘quvchilarni baholash va darsga yakun yasash.
O‘quvchilar darsdagi ishtirokiga ko‘ra baholanadi. Guruh ishlari bo‘yicha rag‘batlantiriladi.
mavzu: Vaqt o’lchov birliklari
Qadimda vaqtni odamlar qanday o’rganganlar?
(4-sinflar uchun)
Maqsadlar: O’quvchilarni vaqtning kelib chiqish tarixi, qadimgi odamlar vaqtni qanday usullar bilan o’lchaganliklari bilan tanishtirish, vaqt o’lchov birliklari haqidagi bilimlarni takrorlash va mustahkamlash, vaqtdan unumli foydalanish va uni qadrlash kabi xislatlarni tarbiyalash, vaqt tushunchasi orqali bolalarni aniq idrok etish, bo’ sh vaqtlarini, kun tartibini samarali tashkil etish ko’nikmalarini rivojlantirish.
Jihozlar: qadimgi odamlar kashf etgan toshli soat "Staunxendj" rasmi, qutb yulduzi atrofida katta ayiq yulduzlar turkumini sutka davomidagi harakat rasmlari, magnit doska, marker.
Mashg'ulotning borishi:
O’qituvchi: Bolalar, bugun biz sizlar bilan qadimda odamlar vaqtni qanday qilib o’lchashganni va hisoblaganlari haqida bilib olamiz. Odamlar qaysi davrda yashashlaridan qatiy nazar vaqt o’lchovini bilishga harakat qilganlar. Turli xalqlar vaqtni turlicha usulda o’lchashgan.
Predmetlarni 1, 2, 3, 4 deb sanash oson. Uzoq bo’lmagan masofani o’ lchash ham qiyin emas, bunga faqat ma'lum bir o’lchov birligi bo’lsa bas. Hattoki hozirgi kunda ham biz masofani qadimgi odamlar singari qadam bilan yoki qarichlab o’lchaymiz.
Lekin vaqtni o’lchash birmuncha murakkab. Vaqtni faqat vaqt o’lchov birligi bilan o’lchash mumkin.
O’lchovni esa tabiatdan izlash kerak.
Qadimda sinmaydigan, to’xtab qolmaydigan aniq soat — bu quyosh edi. Quyosh orqali odamlar ertalab, kunduzi, kechqurun va kechasi kabi sutka qismlarini ajratishardi. So’ngra ular vaqtni aniqroq, ya'ni kunduzni quyosh, kechqurunni esa yulduzlar yordamida o’lchashgan. Odamlar osmonda yulduzlar sekin harakatlanishini kuzatishgan. Bitta yorqin yulduzga bir qancha yulduzlar ip kabi tizilgandek tuyular edi. Biz bu yorqin yulduzni "Qutb yulduzi" deb ataymiz. U bizga doimo shimol va shimoliy qutbni ko’rsatadi.
Qutb yulduzidan sal nariroqda cho’mich shaklidagi yettita yulduzni ko’rishimiz mumkin. Bu yulduzlar turkumi "Katta ayiq" deb nomlanadi.
Bir sutka davomida "Katta ayiq" yulduzlar turkumi qutb yulduzini to’liq bir marta, bir kechada esa yarmini aylanib chiqadi.
Demak, osmonda haqiqiy ko’rsatkichlari bo’lgan soat bor ekan. Yulduzlar odamlar uchun nafaqat birinchi soat, balki birinchi kompas vazifasini ham o’tagan.
Qadimgi odamlar oziq-ovqat qidirib bir yerdan boshqa yerlarga borganlar. Tanish joylarda yo’lni qoyalar, daryolarga qarab bilishar, uzoq yerlarga qilingan sayohatlar-dachi? Ular nima qilishgan ekan?
Unda yo’nalishni kunduz kuni quyosh yordamida, kechqurunlari esa qutb yulduzi yordamida aniqlaganlar. Bunday kompasdan haligacha uzoq safarga chiquvchi sayyohlar va ovchilar foydalanishadi.
Quyoshning sharqdan chiqib kun boshlanishi, g'arbga tomon kun botishiga asoslab dunyo tomonlari aniqlangan.
Quyosh va yulduzlarga qarab kun qismlarini aniqlash ancha qulaydir. Lekin odamlarga qachon o’rmonga yong'oq terishga borishni, qaysi vaqt yerga don ekishni, qaysi vaqt hosilni terib olish kerak ekanligini bilishlari, ko’proq kunlarni o’lchashlari uehun ham vaqt o’lchovlari kerak bo’lgan. Tabiatda odamlar yana ba'zi vaqt o’lchovlari ham vositalarini kuzatganlar. Ular qish kunlari qisqa, tunlari uzunligini, yoz kunlarida esa tunlar qisqa, kunlar esa uzun bo’lishini aniqlaganlar. Qadimgi odamlar bir yozdan ikkinchi yozgacha bo’lgan davrni eng qulay vaqt o’lchovi ekanligini aniqlaganlar. Ushbu malumotlardan biz ham foydalanib, uni "Yil" deb ataymiz. Faqat qadimda yilning boshi hozirgi vaqt — bilan solishtirganda qishda emas, yozda boshlanar edi. Yilning boshini esa yozdagi eng uzun kun, ya'ni 21 iyundan boshlab hisoblashardi.
Eng qizig'i shundaki, 3000-4000 yillar ilgari odamlar nafaqat yilning qachon boshlanishi, hattoki yilning birinchi kunini aniq koo’satadigan toshli kalendarni qurganlar. Bu toshli kalendar hozirgi kungacha yaxshi saqlanib qolgan. U Angliyada joylashgan bo’lib, nomi “Staunxendj”dir.
Tasavvur qiling, doira shaklida toshli to’sinlardan devor qurilgan, uning bir tomoniga uzun yo’lakcha qilinib ikki tomondan toshli ustunlar tizilib turibdi. Yo’lakchaning o’rtasiga katta tosh yotqizilgan. Tongda quyosh chiqish tomondan, quyoshning nuri muqaddas toshga tekkan kun yozning birinchi kuni hisoblanar ekan. Qolgan kunlari esa tongda bu toshga ustunlarning soyasi tushib turadi.
Yilni qanday bo’lish mumkin? Axir bir yilda 365 kun bor, bu juda katta va qulay bo’lmagan vaqt o’lchovidir.
Yordamga oy keldi.
Qadimda yangi oydan to’lin oygacha bir oy vaqt, ya'ni 30 kun o’tishi hisoblangan. Shunday qilib yana bir vaqt o’lchov birligi aniqlangan. So’ng oy ham to’rt qismga bo’lingan, undan hafta kunlari kelib chiqqan.
Demak, asosiy vaqt birlik o’lchovlarini qadimgi odamlar bir necha ming yillar ilgari tabiat hodisalari asosida aniqlashgan.
Odamlar hayotlarida juda ko'p kunlar o’tishini kuzatganlar. Xo’sh, ular kunlarni qanday sanashgan, axir ular yozishni bilishmaganku? Qadimgi idamlar uni ham yechimini topishgan. Ular bolta bilan oddiy yog’ochni olib, har bir kunni belgilab borishgan. Aynan shunday usuldan kimsasiz orolda qolgan Robinzon Kruzo o’tayotgan kunlarini hisoblashda foydalangan.
Har 30 kunda, yangi oy chiqqanda odamlar yog'ochga bolta bilan urib chuqurroq iz qoldirishgan. Bunda ular 1 oy o’tganligini bilganlar. Ana shu usulda qadimgilar oylar, yillarni belgilashni boshlaganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
