Математика ақл ва заковат

Катта гуруҳ
Геометрик шакллар
. Шакллар ҳар хил ўлчамда бўлиши мумкинлиги 
ҳақида тасаввур ҳосил қилиш (катта доира - кичик доира, катта квадрат – кичик 
квадрат). 
Шакллар ва унинг айрим белгилари ҳақида тасаввур ҳосил қилиш: 
Масалан, тўртбурчакнинг 4 та бурчаги ва 4 та томони (тўртбурчакнинг турли 
кўринишлари мисолида) бор. 
Болаларнинг 
шар, 
куб, 
цилиндрлар 
ҳақидаги 
тасаввурларини 
мустаҳкамлаш ва улар ёрдамида турли мавзуларда лойиҳалар яратиш. 
Доира ва овал шаклини фарқлашга доир турли машқларни бажартириш. 
Қуршаб турган нарсалар орасидан таниш бўлган геометрик шаклларни 
топа олишга ўргатиш: масалан, лаган, нон доирага ўхшайди; столнинг усти, 
девор, эшик ва деразалар тўртбурчакка, рўмолча квадратга, қизчалар бошидаги 
рўмол учбурчакка, стакан цилиндрга ўхшайди ва ҳакозо. 
Учбурчак ва тўртбурчаклардан турлича катта ўлчамдаги нарсалар ва 
шакллар тузиш. 
Турли геометрик шакллар тўпламидан ҳар хил ўйинлар ўйнаш, махсус 
шакллар тўпламидан фойдаланиб, намунадаги нарсаларни ясашни ўргатиш. 

---

80 
Таёқчалардан тўғри тўртбурчак, квадрат, учбурчак ясашга, бу шакллардан 
фойдаланиб турли нарсалар ясашга ўргатиш. 
Таёқчалардан ҳосил бўлган геометрик шакллардан бир нечта таёқчани 
олиш усули билан кўринишини ўзгартиришга доир муаммоли вазифаларни ҳал 
этишни ўргатиш. 
Махсус шакллар тўпламидан фойдаланиб, намунадаги қисмлардан ташкил 
топган шакл-силуэтлар ҳосил қилишга ўргатиш. 
Лабиринтлар ва уларнинг ечими билан таништириш. 
Тайёрлов гуруҳ
Геометрик шакллар.
Болаларни доира, квадратни икки тенг қисмга 
бўлишга, олинган қисмларни «ярим», «иккидан бир қисм» деб аташга ўргатиш. 
Аниқ материал ёрдамида бутун қисмдан катта, қисм эса бутундан кичкина 
эканлигини белгилаш. 
Кўпбурчаклар ҳақида тасаввур бериш: учбурчак, тўртбурчак-бу кўпбурчак. 
Болаларни кўпбурчак элементлари (томонлари, бурчаклари, бурчак учлари) 
билан таништириш.
Таёқчалар ёрдамида турли шаклларни ясаш. 
Болаларга доирани, квадратни 4 га бўлишни ўргатиш. Аниқ материал 
асосида бутун қисмдан катта, қисм эса бутундан кичкина эканлигини белгилаш. 
Болаларни 2 та, 4 та учбурчаклардан битта кўпбурчаклар тузишга, кичик 
тўртбурчакдан битта катта тўртбурчак тузишга ўргатиш.
Бешбурчак ва олтибурчак билан таништириш. 
Етишмаган шакл, жисмни (шар, куб, цилиндр) топишга доир мантиқий 
масалаларни ечишни ўргатиш. 
Геометрик шакллар кўринишини ўзгартиришга ўргатиш: кичик 
учбурчаклардан тўртбурчак шаклини ясаш ва бошқалар. 
Таёқчалардан ҳосил бўлган геометрик шакллардан бир неча таёқчани олиш 
усули билан кўринишини ўзгартириш. 
Махсус шакллар тўпламидан фойдаланиб, намунадаги нарсаларни ҳосил 
қилиш. 

---

81 
Кичик гуруҳда болаларни геометрик 
шакллар билан таништириш 
Уч ёшли кичкинтойлар думалоқ буюмларни ва бурчаклари бор буюмларни 
фарқ қилишга, яъни буюмларнинг шаклларини элементар таҳлил қилишга 
ўргатилади. 
Қараш учун геометрик шаклга эга бўлган, деталлари йўқ оддий 
шаклдаги буюмлар танланади. Бунинг учун дастлаб, ҳар хил рангдаги, аммо 
бир хил шаклдаги, бир хил буюмлардан, масалан: учбурчак, квадрат, тўғри 
тўртбурчак шаклидаги байроқчалардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ, бу 
кичкинтойларга шакл аломатини ажратишга ёрдам беради. Шундан кейин 
ҳар хил рангли бир хил буюмларни содда шаклдаги исталган буюмлар 
(копток, ип копток ғилдираклар)ни бериш мумкин. 
Тарбиячи болаларга буюмларнинг шаклларини пайқаш — ҳаракат йўли 
билан, “шакл” сўзига урғу берган ҳолда таҳлил қилишни ўргатади. У буюм 
контури (ташқи кўриниши) устидан кўрсаткични юритиб чиқади, охирида у 
буюм устидан қўлини ўтказиб “думалоқ” (ғилдирак), — дейди. 
Болаларни биргаликда ҳаракат қилишга жалб қилиш муҳим аҳамиятга эга. 
Кичкинтойлар тарбиячининг қўл ҳаракатини кузатиб, худди шундай ҳаракатни 
ҳавода бажаришга “ёрдам” беришади. Буюм контури устидан қўл ёки 
кўрсаткич бармоқ айлантириб чиқилади. Ҳар галги ҳаракат буюм устидан 
қўлни теккизиб чиқиш билан тугайди, шундай қилинмаса, шакл ҳақидаги 
тасаввур контур чизиғи билан боғланиб қолиши мумкин. Тарбиячи болаларда 
буюмлар контурини ўраб олишуларни қўл билан
қамраб олиш, қўлни сирт бўйича сийпалаб чиқиш, 
буюмларни думалатиш, уларни ҳар-хил ҳолатга 
қўйиш истагини уйғотади. Натижада юмалоқланган 
ва бурчакли буюмларнинг хоссаларини (турғун, 
турғун эмас ва ҳ.к.) топадилар. 
“Шакли бўйича ўхшашларини танла” каби 
ўйин-машқлардан 
фойдаланиш 
мумкин. 
Чақирилган бола ўз буюмини текшириб чиқиб, уни 
шу шаклдаги буюмлар турган столга ўтказиб 
қўйиши керак. Кейинроқ болалар буни мустақил 
бажарадилар, масалан, ўз столлари ёнида ўтирган 
ҳолларида ҳар хил шаклдаги буюмларни ажратиб 

---

82 
қутиларга солишади: бир қутига-думалоқ (доиравий), иккинчи қутига бурчакли 
(бурчаклари бўлган) буюмларни солишади. 
Кичик гуруҳда болалар доира ва квадрат билан таништирилади. 
Бунинг учун тарбиячи дастлаб ҳар бир болага 2 тадан геометрик шакл, 
масалан, қизил доира ва яшил квадрат беради (тарбиячининг ўзида ҳам 
шулар бўлади). Тарбиячи болаларга 2 та шаклдан биттасининг номини 
айтмаган ҳолда кўрсатади ва улардан худди шундай шаклни топиш ва кўр-
сатишни сўрайди. Сўнгра иккинчи шаклни кўрсатиб, болалардан ўз 
столларидан худди шундай шаклни топиб кўрсатишни сўрайди. 
Мактабгача ёшдаги болаларни геометрик шакллар билан таништириш 
методикасида буюмларни пайқаш — ҳаракат йўли билан текшириш 
усулларига ўргатиш муҳим аҳамиятга эга. Буни қандай бажаришни тарбиячи 
кўрсатади: у болаларни бирга ишлашга жалб қилган ҳолда, буюм контури 
устидан бир неча марта кўрсаткич бармоғини юритиб чиқади (бола ҳар бир 
шакл контури устидан қўлини юритиб чиқади). Бунда у шакл номини 
айтади. Иккинчи машғулотда болалар тарбиячининг ҳар бир геометриқ шакл 
контурини ҳосил қилаётган қўл ҳаракатини кузатишади. Шундан кейин 
ўзлари шаклконтури бўйича бармоқларини юритиб чиқиб, унинг номини 
айтишади. Болаларни контур устидан бармоқ юритиб чиқиш бўйичамашқ 
қилдириш учун 2—3 та доира, квадрат тасвирланган карточкалардан ҳам 
фойдаланиш мумкин. 
Ўз тарбияланувчиларини доира ва квадратни ажрата олиш бўйича бир 
неча марта машқ қилдириб, тарбиячи болаларни шакллар билан актив ҳаракат 
қилишга (қўлга олиш, бир-бирининг устига қўйиш, қатор қилиб қўйиш) 
чорлайди. Бу болага геометрик шаклларнинг номлари ва шаклларини эслаб 
қолишга ёрдам беради. 
Кейинги машғулотларда тарбиячи ўзидагига қараганда кичикўлчамдаги, 
аммо ранги бир хил бўлган доира ва квадратларни беради, сўнгра эса 
намунадан ўлчами ҳам, ранги ҳам фарқ қиладиган доира ва квадратларни 
беради. 
Болаларнинг доира ва квадрат ҳақидаги тасаввурларини мустаҳкамлаш 
учун “Доирани ўнг қўлингга ол”, “Квадратни чап қўлингга ол”, “Қўлингда 
турган нарсанинг номини айт”, “Ҳамма доираларни юқори чизиққа, ҳамма 
квадратларни пастки қизиққа қўй”каби топшириқлардан, шунингдек “Топ-чи, 
халтада нима бор”, “Жуфтини топ”, “Ўз уйингнитоп” каби ўйинлардан 
фойдаланиш мумкин. 
Бундай топшириқларга машғулотнинг бир қисмини ажратиш керак, қолган 
вақтда эса доира ва квадратлардан кўрсатиш учун хизмат қиладиган ва 

---

83 
тарқатма материал сифатида фойдаланиб, буюмлар тўпламини ёки битта 
буюмни топиш, ёки ёнига қўйиш йўли билан буюмлар гуруҳларини таққосла-ш 
каби машқларга бағишлаш мумкин. Болаларни буюмларни уларнинг 
тасвирлари билан мос келтириш бўйича(“Буюм ва унинг тасвири”, “Бизнинг 
томорқа” каби ўйинларда) машққилдириш ҳам фойдали. 
Охирги ўйинда болалар буюмнинг контур ва ясси тасвири орасидаги 
мосликни идрок қилишни машқ қиладилар. Буюмлар шаклини абстракт 
геометрик шакллар билан таққослаш кичкинтойлар уддалай оладиган иш. 
Болалар геометрик шаклларни ҳар қандай буюмни — коптокни, ғиштни ва 
бошқа нарсаларни қандай идрок қилсалар, шундай идрок қиладилар. 
Бинобарин, болалар қурилиш комплектларида, мозаикаларда ҳар хил 
геометрик шакллар билан доимо учрашадилар ва улар шаклларнинг тўғри 
номларини бу номларни эслаб қолиш шарт бўлмаса ҳам, эшитишлари керак. 
Ҳар хил шаклдаги тешиклар очилган тахтачалар, тешикли яшиклар (бу 
тешикларга шакли бўйича тегишли шакллар қўйилади) билан ўйнар эканлар, 
улар-аслида геометрик объектларнинг шакли бўйича мос келтириш 
ҳаракатларини эгаллайдилар. 
Биринчи шундай машғулотда болалар катта ва кичик доираларни, 
иккинчи машғулотда эса, доира ва квадратларни фарқ қиладилар. 
Ҳар бир болага турли кўринишдаги ва ҳар хил рангли, икки-уч ўлчамли 
икки-учта шакл берилади. Шакллар картон, фанер, ёки қалин қоғоздан 
тайёрланади. Доиралар ва квадратлар тасвирланган жадваллардан 
фойдаланилади. Ҳар қайси жадвалда икки-учтадан шакл ҳар хил ҳолат ва ҳар 
хил комбинацияларда берилади. Болалар шаклларни текшириб, уларнинг 
шакллари бўйича ажратадилар, масалан, карточканингюқори чизиғига 
доираларни, пастки чизиғига квадратларни қўядилар. Қайси шакллар кўп, 
қайси шакллар кам эканини топадилар, шакллар номини айтадилар. 
Тарбиячи болаларга ўйин-топшириқларини 
бериб шаклларни таниш ва аташ бўйича машқ 
қилдиради: “Ўнг қўлингда квадрат, чап қўлингда 
доирани келтир”, “Қўлимда нима борлигини топ”, 
“Худди шундай шакл топ” (болалар тарбиячидаги 
шакл шаклидаги шаклни топадилар), шунингдек, 
бунда “Шакллар доминоси”, “Ўз уйингни топ” 
(уйчалар ҳар хил шаклдаги белгилар билан 
белгиланади) каби ўйинлардан фойдаланади. 
Натижада кичкинтойлар ўлчами ва рангига 
боғлиқ бўлмаган доира, квадратларни топишади, 

---

84 
доиранинг 
думалашини, 
унинг 
бурчаклари 
йўқлигини, 
квадрат 
думаламаслигини, унинг бурчаклари кўплигини билиб оладилар. 
Тарбиячи тўпламларнинг тенглиги билан таништиришда тарқатма ва 
демонстрацион материал сифатида доиралар ва квадратлардан фойдаланади, 
болаларни шаклларнинг аниқ номларини ишлатишга ўргатади.