Математика ақл ва заковат

Ўрта гуруҳда болаларни геометрик 
шакллар билан таништириш 
Ўқув йилининг дастлабки ойларида мактабгача ёшидаги болаларнинг 
ўзларига таниш геометрик шакллар — доира ва 
квадратларни фарқ қилиш ҳамда тўғри айтиш 
малакаларини мустаҳкамлаш керак. Бу ишни 
гуруҳларнинг миқдорийтаққослаш ва саноққа 
ўргатиш машқлари билан бир вақтда ўтказиш 
мақсадга мувофиқ. Болаларга “Билгин-чи, бунда 
нечта квад-рат бор”, “Нима кўп, доираларми ёки 
квадратларми?”каби топшириқлар ва саволлар 
берилади. 
Ўрта гуруҳ дастурида болаларни учбурчак 
билан таништириш назарда тутилган. Болаларни 
бу шаклнитаниш ва айтишга, доира ва 
квадратларни фарқ қилишга ўргатиш керак. Бу 
ишларни амалга ошириш усуллари кичик гуруҳда 
фойдаланилган усулларга ўхшайди, булар: шаклни пайқаш— ҳаракатни 
текшириш, у билан ҳар хил амалий ишларни ташкил қилиш. 
Учбурчак билан таништириш уни доира ва квадрат билан таққослаш 
асосида ўтказилади. Дастлаб шакллар жуфтлаб таққосланади, масалан, 
биринчи машғулотда учбурчак билан доира таққосланади. Тарбиячи 
учбурчакни кўрсатиб, болалар эътиборини бурчакларга қаратган ҳолда 
учбурчак контури бўйлаб бармоғини (кўп марта) юритиб чиқади. “Бармоқ 
бурчаккача боради, тўхтайди, бурчакни айланиб, яна нарига кетади. Яна 
бир марта бурчаккача боради, бурчакни айланади, яна нарига кетади”,—деб 
тушунтиради тарбиячи. У шаклни айтади (“Бу — учбурчак”), унинг қандай 
рангда эканини сўрайди, болаларнинг эътиборини учбурчакнинг томонлари 
борлигига, улар 3 та эканига, бурчаклари борлигига ва улар ҳам 3 та эканига 

---

85 
қаратади. Шундан кейин тарбиячи болалардан ўз учбурчакларини 
кўрсатишни, уларни санашни, унинг бурчаклари нечта эканини сўрайди. 
Кейинги машғулотларда учбурчак билан квадрат шунга ўхшаш 
таққосланади, шундан кейин эса доира, квадрат ва учбурчак бир вақтда 
таққосланади. 
Тарбиячи болалар эътиборини учбурчаклар, доиралар ва квадратлар 
катта ўлчамли ҳам, кичик ўлчамли ҳам бўлишига қаратади, ҳар хил рангли 
катта ва кичик шаклларни устига қўйиш усули билан таққослашни таклиф 
қилади,шакли бир хил бўлган шакллар ҳар хил рангли ва ҳар хил ўлчамли 
бўлиши мумкинлигини тушунтиради
.
Ўрта гуруҳда тарбиячи болаларда ҳар хил шаклдаги шаклларни идрок 
қилиш тажрибасини тўплашида давом эттиради. Болалар икки-беш қисмдан 
иборат содда ва мураккаброқ шаклдаги буюмларни кўздан кечиришади ва 
расмларини чизишади, уларни лой ва пластилиндан ясашади, бунда 
қисмларнинг шакли ҳозирча геометрик эталонга яқин бўлади (булар пиёла, 
жўжа ва бошқа нарсалар бўлиши мумкин). 
Ўрта гуруҳда тарбиячи предметлар шаклини сезиш — ҳаракат ва кўриш 
билан — текширишни ташкил қилади. Текшириш натижалари думалоқ 
(доиравий), 
тўғри 
тўртбурчак 
шаклида 
каби 
сўзлар 
билан 
мустаҳкамланади. 
Бу гуруҳда “Буюм ўзи ҳақида нима дейди?”, “Қисмларига кўра буюмнинг 
ўзини бил”, “Буюмлар доминоси” каби ўйинлардан ва шунингдек кубчалар, 
қирқма расмлардан фойдаланиш мумкин. 
Геометрик образлар ҳақидаги дастлабки маълумотларни болалар 
ўйинлардан, меҳнатдан, кундалик ҳаёт (турмуш)дан оладилар. Улар тарбиячига 
тақлид қилиб, мозаикалар ва қурилиш материаллари комплектига кирувчи у 
ёки бу буюм номини айтадилар. Уларнинг хоссалари билан амалда 
танишадилар. 
Математика машғулотларида саноққа ўргатиш учун доиралар, 
учбурчаклар ва бошқа нарсалардан кўрсатма материал сифатида 
фойдаланилади. Болалар шакллар миқдорини аниқлаб, уларни айтишади. 
Машғулотларда болаларни доира, квадрат, учбурчакнинг баъзи 
белгилари билан кейинроқ эса, тўғри тўртбурчакнинг белгилари билан 
таништириш, шакллар ҳар хил ўлчамли ва ҳар хил рангли бўлишини кўрсатиш 
керак. 
Болалар тарбиячи билан бирга катта ўлчамли (диаметри 15 см) 
шаклларни қарашади, кичик ўлчамдаги худди шу шаклларни кўрсатишади. 

---

86 
Болаларга 
ўз 
конвертларидаги 
шаклларни ажратиш ва улар қандай 
шакллар 
эканини 
ва 
қанчалигини 
айтиштаклиф қилинади.
Тарбиячининг топшириғига биноан, 
болалар 
шаклларнинг 
катталиклари 
бўйича ортиб ва камайиб бориш тартибида 
жойлаштирадилар, ҳар хил шаклларнинг 
миқдорларини таққослаб, қайси шакллар 
кам, қайсишаклларнинг миқдори баробар 
эканини 
аниқлайдилар. 
Биринчи 
машғулотда болаларга шаклларнинг бир 
хил 
комплекти 
берилади, 
кейинги 
машғулотларда 
эсаҳар 
қайси 
бола 
шаклларнинг 
шундай 
комплектини 
оладики, унда шаклларнинг миқдори, ранги ва ўлчами ҳар хил бўлади. 
Тарбиячининг кўрсатмасига биноан, болалар шаклларни икки полоскали 
карточкаларга шакли, ранги, катталиги бўйича жойлаштирадилар, сўнгра 
полоскаларнинг ҳар қайсисидаги шакллар миқдорини таққослайдилар. 
Шундай машғулотлар ўтказиладики, уларда болалар квадратлар билан 
тўғри тўртбурчакларни таққослайдилар ва уларнинг баъзи хусусиятлари 
билан танишадилар. Масалан, тарбиячи болаларга квадрат ва тўғри 
тўртбурчак олишни, навбати билан уларнинг контурларидан бармоқларини 
юритиб чиқишни ва улар нималари билан фарқ қилишини ўйлаб кўришни 
таклиф қилади. Болалар квадратни тўғри тўртбурчак устига қўйиб, 
шаклларни таққослашади ва тўғри тўртбурчак узун эканини, у шуниси 
билан квадратдан фарқ қилишини кўришади. 
Болалар санашни ўрганиб олишганидан кейин, улар таниш шаклларнииг 
элементлари билан, яъни томонлари ва бурчакларининг мавжудлиги ҳамда 
уларнинг миқдори билан таништирилади. 
Тарбиячи квадратнинг бир учидан иккинчи учигача бармоғини юритади 
ва бу квадратнинг томони эканини айтади. Квадратнинг ҳамма томонини 
кўрсатади. 
Шуни кузатиш керакки, болалар “бурчак” сўзини бурчакнинг учи билан, 
яъни бурчакни ҳосил қилувчи нурлар (томонлар) чиқадиган нуқта билан 
боғламасинлар. Шунинг учун бурчак кўрсатилаётганда, қўлни бурчак 
текислигида бир томондан иккинчи томонгача суриб бориб кўрсатиш 
мақсадга мувофиқдир. 

---

87 
Болалар ўз квадратлари ва тўғри 
тўртбурчакларининг томонларини топишади, 
сўнгра 
эса 
бурчакларини 
топишади, 
томонлар 
ва 
бурчаклар 
миқдорларини 
санашади, 
квадрат 
ва 
тўртбурчакнинг 
тўрттадан бурчаги ва тўрттадан томони 
борлигини аниқлашади. 
Навбатдаги 
машғулотда 
улар 
учбурчакларни 
ҳам 
худди 
шундай 
текширишади, ҳамма учбурчакда учтадан 
бурчак ва учтадан томон борлигини 
аниқлашади. 
Бундай машқларни болалар шаклларни 
текшириб, кўйилган саволга жавобни 
мустақил излаб топа оладиган қилибтузиш 
керак. 
Геометрик шакллар ҳақидаги билимларни мустаҳкамлаш учун тарбиячи 
болаларга олдин гугурт чўпларидан шакл тузишни, сўнгра орнамент ҳосил 
қилишни таклиф қилади. 
Шаклларни фарқ қилиш ва айтнш бўйича машқ қилдириш учун “Нима 
ўзгарди?”, “Нима йўқ бўлди?”, “Шакллар доминоси”, “Худди шундай 
шаклни кўрсат” каби дидактик ва ҳаракатли ўйинлардан фойдаланилади. 
Масалан, тарбиячида диск бўлиб, унга доира бўйлаб ҳар хил геометрик 
шакллар жойлаштирилади. У диск стрелкасини суриш билан гоҳ у шаклни, 
гоҳ бу шаклни кўрсатади, болалар эса, ўз шакллари орасидан худди шундай 
шаклларни топишади, кўрсатишади ва номини айтишади. 
“Ўз уйчангни топ” ўйинида полга чизилган ёки чилвирдан "тузилган 
доиралар, квадратлар, учбурчаклар ва бошқа шакллар уйча бўлиши мумкин. 
Катта ўлчамли шакллар шаклини аниқлаш болаларга қийинлик қилишни 
ҳисобга олиб, бундай ўйчалар ўлчамларини тобора катталаштириб бориш 
мақсадга мувофиқ.
Индивидуал машқлар учун“Жуфтини топ”, “Карточкага мос шакл танла” 
ва бошқа ўйинлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Болалар шаклларнинг 
рангли ва контур тасвирларини мос қўйишади, шаклга мос шакл танлашади. 
Йил охирида болалар содда геометрик шаклларни нафақат фарқ 
қилишади ва айтишади, балки уларнинг баъзи белгилари бўйича ориентир 
оладиган бўлишади. Болаларни буюмлар шаклини геометрик шакллар 
билан таққослашга ўргатиш мумкин. Шу мақсадда махсус машқлардан 

---

88 
фойдаланилади. Масалан, тарбиячи столга геометрик шаклни қўяди, болалар 
эса шу шаклдаги буюмларни танлашлари керак. Геометрик шакл — намуна 
шакл айрим болаларга берилиши ҳам мумкин, улар шаклни ва ўзлари 
танлаган буюмни кўрсатишади. 
Машқларни “Худди шу шаклдаги буюмни топ”, “Мен нимани айтсам, 
шуни топ”, “Топшириқ” ва бошқа ўйинлар шаклида ўтказиш мақсадга мувофиқ. 
Тарбиячи ҳар қайси шаклдаги буюмдан икки-учтадан танлайди. Аста-секин 
уларнинг миқдорини тўрт-бештага етказиш мумкин.