|
10
BOSHLANG‘ICH SINFLAR OG‘ZAKI NUTQINI O‘STIRISHNING
PSIXOLINGVISTIK JIHATLARI
Xaydarova Dilrabo Usmandjanovna
Namangan viloyati Namangan shahar
53-maktab boshlang‘ich sinf o‘qitivchisi
Tel: 90 275 15 46
Annotatsiya: Maqolada og‘zaki nutqni o‘stirishning psixolingvistik jihatlari va olimlarning
bu haqdagi fikrlari bayon qilingan.
Kalit so‘zlar: nutq, Leontev, fikr, matn, til, ta’lim.
O‘zbekistonimizda mustaqillik sharofati bilan barcha sohalarda tub islohotlar amalga oshirildi,
iqtisodiy rivojlantirishning o‘zbek modeli, kadrlar tayyorlashning milliy dasturi ishlab chiqildi
va bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda ta’lim sohasiga alohida e’tibor
qaratilib, kelajak avlodni tarbiyalash borasida zarur shart-sharoitlar, imkoniyatlar yaratilmoqda.
Bugungi kunda dunyo miqiyosida axborot kommunikatsiya tizimining yuksak darajada rivoj
topib borayotganligi va bu boshqa sohalar qatorida ta’lim jarayoniga ham kirib kelib, uni
yanada sifatli tashkil etishga o‘z ta’sirini ko‘rsatayotganligi barchamizga ma’lum. Bunday
sharoitda inson faoliyatining nazariy va amaliy qirralari ham uzluksiz yangilanib turishi tabiiydir.
Pedagogik faoliyat ham alohida va murakkab mehnat turi sifatida bundan mustasno emas.
Boshlang‘ich ta’lim umumiy o‘rta ta’limning poydevori hisoblanadi. Shu bois mamlakatimizda
boshlang‘ich ta’lim sifatini oshirishga alohida e’tibor berilmoqda. O‘qituvchilar darsda ilg‘or
pedagogik texnologiyalar va o‘qitishning interfaol usullaridan keng foydalanmoqda. Har bir
ta’lim muassasasida boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun qiziqarli o‘quv-metodik adabiyotlar,
jumladan, elektron resurslarning katta zaxirasi mavjud. Boshlang‘ich sinflarda bolalar nutqini
o‘stirish dastlabki vazifalardan. Zero aqlni namoyon etuvchi kuch ham, fikrning moddiy asosi
ham nutqdir. Nutq faqatgina fikr ifodalash vositasi emas, balki fikrni shakllantiruvchi vosita
ham hisoblanadi. So‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi axborot uzatish va axborotni qabul qilish
jarayoni nutqiy faoliyat sanaladi. Ferdinad de Sossyur nutqiy faoliyatning til va nutq zidlanishi
asosida amalga oshishini ta’kidlab, nutq faollashgan, bevosita yuzaga chiqqan til ekanligini
aytgandi. Psixologlar nutq faoliyatini odam tomonidan ijtimoiy tarixiy tajribani o‘zlashtirish va
avlodlarga berish yoki kommunikatsiya o‘rnatish yoki o‘z harakatlarini rejalashtirish maqsadida
tildan foydalanish protsessi sifatida ta’riflaydilar. Nutqiy faoliyat jarayoni ko‘p bosqichli. Nutqiy
faoliyatning yagona konsepsiyasini shakllantirishda rus tilshunosi, psixolingvisti A.A.Leontevning
xizmatlari katta. U o‘z ilmiy ishlarida nutqning psixologik, lingvistik, neyrofiziologik, falsafiy
jihatlarini umumlashtirdi. Leontev nutqning vujudga kelishini murakkab bosqichli, davriy
shakllanishga ega nutqiy harakat sifatida baholaydi.
Olimning fikricha, nutqning vujudga kelish bosqichi quyidagicha:
a) ifodaning grammatik-sintaktik tomonlarini programmalashtirish;
b) grammatik realizatsiya va so‘z tanlash;
v) ifoda (sintagma) komponentlarini programmalashtirish;
g) tovush tanlash;
d) ifoda;
Nutqning vujudga kelish jarayoni ikki bosqichdan iborat ekanligi haqida dastlab Vigotskiy
shunday degan edi: “Jonli nutqiy tafakkur dasturida harakat motivdan boshlanib, fikrdan fikr
shakllanib ichki so‘zga, keyin tashqi so‘zga va nihoyat so‘zlarga aylanadi”. Demyankov matn
yaratilish jarayoni ham ikki bosqichdan iborat ekanligini ta’kidlaydi. Matn tuzishni rejalashtirish
(kontseptual mazmunni tartibga solish); matn generatsiyasi (tabiiy tilga transformatsiya qilish).
SHu o‘rinda bir narsani ta’kidlash zarur, bizningcha, Axutina taklif etgan chizma ruhan sog‘lom
odamlargagina mos keladi. Ruhiy xasta, mast, hatto uyqusirash holatida ham ichki nutq bo‘lmaydi,
har qanday ma’nodan holi tashqi nutq bo‘ladi, xolos. Vigotskiy ta’rifidagi birinchi bosqich –
motivlash, bir so‘z aytishdan oldin fikrlash bosqichi ro‘y bermaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. K. Qosimova va boshqalar Ona tili o‘qitish metodikasi.
670
Do'stlaringiz bilan baham: |
