10 OROL FOJIEASI Utemuratova Sayora Qoraqolpoqston Respublikasi Ellikqala tumani 66-maktab biologiya fani o‘qituvchisi Tel: 97 3555043 ANNOTASIYA: Ushbu maqola Orol buyi fojeasiga arnalgan bulib,maqolada Orol fojeasi
qanday oqibatlarga olib kelinishi haqida Orol buyidagi qiyin ekologik vaziyat haqidida gap
etiladi.Orol fojeasi keltirib shigargan oqibatlar haqida batafsil tuqtaladi.
Kalit so‘zlar: Orol fojeasi, shang tuzanglar, ekologik vaziyat, Orol qumi, Dengiz, Shamol,
Tuz, Tuqaylar, Maydon.
Orol dengizi va Orol buyi hududi mamuriy jihatdan Uzbekiston va Qozoqston hududida
joylashgan.Orol dengizining yarimidan kuproq qismi Uzbekiston hudidiga qarashli .Orol buyi
Amudaryo va Sirdaryaning quyi qismi hamda Orol dengizi otrafidagi yerlarning dengiz sathining
kamayishi natijasida uning shimoli sharqiy va janubiy qismida vujudga kelgan Orol shulini
uz ishiga oladi.Orol dengizi Orta Osiyada va butun dunyodagi eng yirik shor kullardan biri
hisoblanadi.Yaqin utmishda uning maydoni orallar bilan birga deyarli 68.0 ming kv km suvini g
hajmi 1000 km tashkil etgan.Qadimda Amudarya Uzboy orqali Kaspiyda Tyrgoy daryosi esa Orol
dengiziga quyilgan.Orol dengizi 1573 yilgasha Kaspiy dengizi qirgoqlaridan kit akula va dengizda
yashaydigan qizil baliq qoldiqlarini topishgan.1850 y Rossiya buyirtmasi asosida Svetsitada
qurilgan poroxod Orol dengiziga tushirilgan.Ekologik tanglik Orol buyi tabiyati usimliklar va
hayvanot dunyasiga ham katta ziyan etkazdi.Suv zahiralarining kamayishi va shurlanishi natijasida
yaylavlarda sharvo ushun oziq buladigan usimliklar turi va sifati kamayib utlaqlar maydoni
deyarlik 3 martoga qisqardi.Amudaryava Sirdarya suvining kamayishi suv tashqinlarining
bulmasligi daryalarning suv bosadigan qirg‘oqlarida yastanib yatadigan tu’qaylardagi xilma xil
u’simliklarning qurib yoq bulib ketishiga olib keldi.Ularning urnini qurqoqshilik ka shidamli
yulg‘un shuvoq kabi shu’r u’simliklari egallamaqda.Tuqaylarning yoqalishi kuplab usimlik va
hayvon turlari ing qirilib ketishiga sabab buldi.U’tgan 20 _asrning 2 shi yarmida Amudaryaning
quyi qismidagi tuqaylarning buzilishi bilan bu joylardan yulbars buxora bug‘usi yu’qalib ketdi.
Janubiy Orpl buyidagi 60 dan ortiq qushlardan 10 ga yaqin tu’ri yoqalib borayatgani va 42 turidan
ortig‘i “noyab” turga oylanayatgani haqiqatdir.Shurlanishning keskin ortishiga olib keldi.Noqulay
ekologik vaziyat qishloq xujalik ekinlari hasilini va shorva mahsulatlari etishtirishning keskin
kamayishiga olib keldi.Orol dengizining quriy boshlashi iqlimiga ham tasir kursatti,iqlim yanada
kontinenttallashib qishqi,harorat u’rtasha 2 gradusga pasaydi,yazgi harorat 2 gradusga kutarildi.
Buning natijasida sovuq kunlar erta tushib ekinlarning pishib etishi keshika boshladi.Orol buyi
hududida vujudga kelgam ekologik tanglik aholi salomatligiga ham ta’sir ku’rsata boshlafi.Aholi
u’rtasida yurak qon tomir oshqazon ishak nafas olish organlari kasalliklari kupaydi.Hududda
kam qonlik kasalligi 60 yillarga nisbatan deyarlik 2p marta oshganligi kuzatilgan.Ekologik
tanglik Orol buyi tabiyati u’simliklar va hayvanlar dunyasiga ham katta ziyon etkazdi.Shamol
esganida tuz va tuproq zarrashalaridan iborat shang havoda kutarilib uzoq masofalariga tarqaldi.
Ayrim malumotlarga qaraganda Qoroqalpog‘istan Respublikasidagi su’g‘oriladigan maydonlari
ing hat gektariga bir yil davomida 250 kg ayrim hududlarda 500 kg turli shang yog‘iladi.Qurigan
dengiz tubidan bir yil davomida 15 mln nan 75 mln tonna shang kutarilishi mumkin.Turli shang
tupanlarning kengligi 40 km ga uzinligi 400 km ga etadi.Tuzli shang Orolqumdan unlab hatto
yuzlab km masofaga tarqalib tabiyiy u’tlaqlor voqalardagi ekinlar bog‘lar shaxarlar va qishloqlar
ustiga yog‘iladi.Orol shangi hatto Tyanshan va Pomir to‘g‘lari shuqqilaridagi muzliqlarga ham
etib borib,u erdagi muzliklarning erishi tezlashib oqibatida sungi yillarda 50 ming yaqin ekin
maydoni qishloq xujaligida foydalanishga yaroqdiz bulib qoldi.Orol dengizi suv sathining
pasayishi bilan qirgoq shizigi 100 kmdan orqaga shekindi.Dengiz tubi urnida 4mln gektar ortiq
maydonni egallagan yosh Orolqum paydo buldi.Ana shunday qilib Amudarya va Sirdarya suvidan
nourin poydalanish 20 asr aqirida 3 mln nan kuproq aholi yashaydigan hududda Orol fojeasi
dep atalgan global ekologik halokatni paydo qildi.Orol dengizi urnida paydo bulgan Orolqum
mayda tuz va tuproq zarrashalari bilan qoplangan shamol esganda tuz va tuproq zarrashalaridan
iborat shang havo uzoq masofaga tarqalib zaraz bermaqta.Hozirgi kunda sayoramizga inson
662
10 faoliyatining salbiy tasiri natijasida atrof muhitda sezilarli uzgarishlar roy bermaqta.Jumladan
iqlim uzgarishlari turli xildagi tabiyiy ofatlar yer sayorasining barsha kengliklarida sezilmaqta.
Orol dengizining qurishi insoniyat tarixidagi dunyaning eng turik ekologik fojealaridan biri
buldi .Ammo buginga kelin Uzbekistan dunyada misli kurilmagan tajribaga qul urmaqta .Dengiz
urnida gi saxroni urmango aylantirmoqshi.Bunga harakat qilmaqto.
Foydalangan adabiyotlar royhati:
1. Berg.L.S Aralskiy more 1908 g T
2. Shuls .V L Mashropov .R Orta Osiyo gidrogrogiyasi 1969 g.T
3. Glozovski A.F.Aralski krizis.1990 g .T
4. Akramov Z Rofiqov A. Proshoye nostoyashoye i budushe Aralskoye More. Toshkent
